Autor: Joanna Stryczyńska-Kazubska

Wirus brodawczaka ludzkiego (HPV) jest czynnikiem odpowiedzialnym za onkogenezę. Najczęstszym nowotworem wywoływanym przez HPV jest rak szyjki macicy, ale wirus ten jest również odpowiedzialny za powstawanie raka pochwy, sromu, odbytu, prącia oraz niektórych nowotworów głowy i szyi. Od 2006 r. dostępne są szczepienia przeciw HPV, są one pierwszymi szczepionkami, których najważniejszym celem jest ochrona przed nowotworami HPV-zależnymi. Obecnie powszechne programy szczepień prowadzone są w ponad 100 państwach. W sierpniu 2020 r. WHO przyjęła globalną strategię mającą na celu eliminację raka szyjki macicy jako istotnego problemu zdrowia publicznego. Rekomenduje włączenie szczepień przeciw HPV do powszechnych programów oraz uzyskanie wysokiego – 90% odsetka zaszczepionych dziewcząt w wieku 15 lat. Również polska Narodowa Strategia Onkologiczna zakłada wprowadzenie szczepienia przeciw HPV do programu szczepień ochronnych. Zgodnie z zapowiedziami Ministerstwa Zdrowia, w 2023 r. profilaktyka ta stanie się prawdopodobnie bezpłatna zarówno dla dziewcząt, jak i chłopców w Polsce. Zgodnie ze stanowiskiem WHO, jak i opinią Rady Przejrzystości działającej w ramach Agencji Oceny Technologii Medycznych i Taryfikacji, najważniejszy jest wysoki odsetek realizacji szczepień i wobec braku dowodów na przewagę którejkolwiek z dostępnych w Polsce szczepionek, wybór preparatu zastosowanego w ramach powszechnych szczepień powinien zależeć od efektywności ekonomicznej.

Zakażenie wirusem grypy jest niezwykle powszechne w populacji pediatrycznej na całym świecie. Mimo szerokiej dostępności szczepionek szacuje się, że globalnie wśród dzieci w wieku poniżej 5 lat dochodzi do 90 milionów zakażeń rocznie, przy czym w Polsce liczbę przypadków oraz podejrzeń szacuje się na 1–1,5 miliona. Taka liczba przypadków nie pozostawia wątpliwości, że jest to problem nie tylko aktualny, ale także powszechny – zarówno dla lekarzy, jak i rodziców. Najskuteczniejszą formą ochrony przed grypą są szczepienia ochronne. Aktualnie stosowane 4-walentne szczepionki przeciw grypie są zalecane każdej osobie > 6. m.ż., u której nie stwierdza się przeciwwskazań. Ochronę dzieci przed 6 m.ż. można uzyskać dzięki szczepieniom kobiet w okresie ciąży. Szczepionki przeciw grypie dla dzieci dostępne są obecnie z 50% odpłatnością, dla kobiet w ciąży bezpłatnie w ramach refundacji aptecznej.

Meningokoki to bakterie, których nosicielstwo w okolicy nosogardła stwierdzane jest u 5–10% ludzi na świecie. Przenoszone z wydzielinami z dróg oddechowych u części osób wywołują chorobę meningokokową. Najcięższa postać, zakażenie inwazyjne (IChM), przebiega najczęściej jako zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, posocznica lub obie postacie jednocześnie. W jej początkowym obrazie klinicznym dominuje gorączka, złe samopoczucie i pogarszający się stan ogólny, w kolejnych godzinach u 10–50% pacjentów stwierdza się wysypkę krwotoczną, mogą pojawić się objawy zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych i wstrząs. Choroba ta rozwija się bardzo szybko, przez co właściwe rozpoznanie w pierwszych godzinach jest bardzo trudne, a często wręcz niemożliwe. Charakteryzuje się ona wysoką śmiertelnością i jest obarczona ryzykiem trwałych powikłań. Mimo zastosowania, nawet zgodnej z antybiogramem, antybiotykoterapii umiera 10–15% osób z rozpoznaną IChM. Wśród osób, które przeżyją, u 20% wystąpią trwałe powikłania neurologiczne. Pacjent z podejrzeniem IChM wymaga pilnej hospitalizacji w ośrodku z dostępem do Oddziału Intensywnej Terapii oraz jak najszybszego wdrożenia empirycznej antybiotykoterapii. W Polsce według danych KOROUN z 2021 r. najwyższą zapadalność odnotowano w grupie wiekowej 0–11 miesięcy oraz 12–23 miesiące. Wśród potwierdzonych zakażeń dominują izolaty serogrupy B, w drugiej kolejności C. Przeciwko obu dostępne są szczepienia, szczególnie zalecane dla osób z grupy ryzyka, do której należą niemowlęta, młodzież, młodzi dorośli, osoby z niedoborami odporności, bez śledziony, z cukrzycą, a także podróżujący do krajów o zwiększonym ryzyku zakażeń meningokokowych. U osób z bliskiego kontaktu stosuje się także profilaktyczną antybiotykoterapię.

Wirus brodawczaka ludzkiego jest czynnikiem onkogennym, koniecznym do powstania raka szyjki macicy. Ma też udział w rozwoju nowotworów głowy i szyi, sromu i odbytu. Dostępnie od kilkunastu lat szczepionki przeciw wirusowi brodawczaka ludzkiego są więc pierwszymi preparatami chroniącymi przed nowotworami. Najwyższą skuteczność tej profilaktyki uzyskuje się przez szczepienie dotąd niezakażonych osób. Wszystkie rekomendacje zalecają szczepienie dziewcząt lub osób obojga płci we wczesnym wieku, optymalnie 11–13 (14) lat. Szczepionki mają dobry profil bezpieczeństwa. Wprowadzenie powszechnych szczepień przeciw HPV jest obecnie w Polsce priorytetem w ramach Narodowej Strategii Onkologicznej.

Zakażenie wywołane przez bakterie Streptococcus pneumoniae to jedna z częstszych przyczyn zakażenia inwazyjnego u dzieci. Zgodnie z danymi WHO odpowiada ono za blisko milion zgonów rocznie wśród dzieci do 5. r.ż. w świecie. Jest najczęstszą przyczyną zgonów spośród chorób, którym umiemy zapobiegać za pomocą szczepień w tej grupie wiekowej. Zakażenia pneumokokowe w Polsce stanowią również istotny problem. Jak wynika z danych Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego–Państwowego Zakładu Higieny (NIZP–PZH): w roku 2019 zgłoszono 1541 przypadków; w 2018 – 1315, w 2017 – 1182 [1, 2]. W roku 2017 rozpoczęto szczepienia populacyjne wszystkich niemowląt. Wzrost zgłaszanych przypadków w kolejnych latach jest znanym zjawiskiem wzmożonej czujności lekarzy i wdrażania diagnostyki w pierwszych latach po rozpoczęciu populacyjnego programu szczepień. Jak wynika z danych KOROUN wykrywalność w populacji dzieci do lat 2 – porównując lata 2018 i 2019, wykazuje tendencję spadkową [3]. W dobie pandemii liczba przypadków chorób przenoszonych drogą kropelkową znacznie spadła. Izolacja, dystans, maseczki istotnie wpłynęły na częstość występowania zakażeń, również pneumokokowych. W roku 2020 do PZH zgłoszono 545 przypadków inwazyjnej choroby pneumokokowej (IChP) [4]. Pojawiła się natomiast nowa jednostka chorobowa, wywołana przebytym zakażeniem wirusem SARS-CoV-2, często przypominająca zakażenie inwazyjne. W początkowych dobach obraz kliniczny może przypominać posocznicę, jednak leczenie tych jednostek chorobowych różni się znacząco.  W aktualnej sytuacji epidemiologicznej należy pamiętać o obu tych jednostkach i podejmować działania diagnostyczne, umożliwiające różnicowanie, oraz terapeutyczne, uwzględniające obie możliwości, gdyż opóźnienie leczenia w obu sytuacjach jest niekorzystne dla pacjenta.

Rotawirusy stanowią najczęstszy infekcyjny czynnik etiologiczny nieżytów żołądkowo-jelitowych u dzieci do 5. r.ż. W świecie odpowiadają za ok. 5% zgonów w tej grupie wiekowej. W krajach rozwiniętych są częstą przyczyną wizyt małych dzieci w gabinetach lekarskich, ich hospitalizacji, a także jedną z najczęstszych przyczyn zakażeń wewnątrzszpitalnych. Najcięższy przebieg kliniczny ma pierwsza infekcja rotawirusowa w życiu dziecka. Prawie każde dziecko przechodzi przynajmniej jedną infekcję wywołaną tym patogenem do 5. r.ż. W ostatniej dekadzie zgłaszano rocznie w Polsce 20–34 tys. potwierdzonych przypadków zakażeń wywołanych rotawirusami, z czego ponad 90% to dzieci hospitalizowane. Brak jest danych dotyczących rzeczywistej liczby zakażeń. Poza wiekiem dziecka (najcięższy przebieg dotyczy dzieci do 2 lat) istnieje niewiele czynników, na podstawie których możemy przewidzieć ciężkość przebiegu zakażenia. U każdego dziecka może dojść do ciężkiego odwodnienia wymagającego leczenia w warunkach szpitalnych. Najskuteczniejszą metodą profilaktyki zakażeń rotawirusowych są szczepienia ochronne. Od 2021 r. zostały one wprowadzone do Programu Szczepień Ochronnych dla wszystkich niemowląt. Biorąc pod uwagę efekty, jakie uzyskano w innych krajach prowadzących powszechne szczepienia, liczymy na znaczne ograniczenie występowania infekcji rotawirusowych, a zwłaszcza hospitalizacji z tego powodu. Podstawowym zadaniem pediatrów zajmujących się dziećmi w ramach podstawowej opieki zdrowotnej jest właściwa realizacja szczepień, czyli podanie pierwszej dawki do ukończenia 12. tyg. ż. oraz zakończenie cyklu szczepienia optymalnie do 24. tyg.ż. 

Szczepionki skojarzone to preparaty powszechnie używane w realizacji szczepień ochronnych. W krajach rozwiniętych, w realizacji programów powszechnych, stosowane są tzw. preparaty wysokoskojarzone uodparniające przeciw błonicy, tężcowi, krztuścowi, poliomyelitis, zakażeniom wywołanym przez Haemophilus influenazae B oraz w przypadku szczepionek 6-składnikowych – zapaleniu wątroby typu B. Nowoczesne szczepionki posiadają bezkomórkowy składnik krztuścowy (od 1 do 5 antygenów wyizolowanych z pałeczki Bordetella pertussis), który jest mniej reaktogenny w porównaniu z pełnokomórkowym. W Polsce preparaty te stosowane są w szczepieniach wcześniaków, dzieci z masą urodzeniową < 2500 g, dzieci z przeciwwskazaniami do podania pełnokomórkowego składnika krztuścowego. Dla pozostałych dzieci preparaty te finansowane są przez rodziców. Ich stosowanie w istotny sposób zmniejsza częstość występowania odczynów poszczepiennych, zmniejsza liczbę iniekcji, stwarza możliwość jednoczasowego podania preparatów zalecanych, tj. szczepienia przeciw meningokokom.

Okres pandemii COVID-19 to, poza ryzykiem zakażenia wirusem SARS-CoV-2 ze wszystkimi możliwymi konsekwencjami, również okres ograniczonego dostępu do placówek medycznych, a co się z tym łączy, opóźnień w realizacji szczepień ochronnych. Zalecenia, zarówno polskie (Ministerstwa Zdrowia oraz Głównego Inspektora Sanitarnego), jak i instytucji zajmujących się zagadnieniami zdrowia publicznego w świecie (CDC, WHO) jednoznacznie kładą nacisk na potrzebę planowej realizacji szczepień ochronnych, zwłaszcza wśród dzieci do 2 lat, ale również w starszych grupach wiekowych. Aby bezpiecznie realizować tę formę profilaktyki, należy stosować określone zasady organizacji wizyt dzieci w poradniach. Zasady te zwiększają bezpieczeństwo pacjentów, ale równocześnie wydłużają czas potrzebny na wizytę, a to może być przyczyną opóźnień w realizacji programu szczepień ochronnych. Stąd zarówno zasady organizacji pracy poradni, jak i zasady uzupełniania opóźnień w szczepieniach wydają się w obecnej sytuacji niezmiernie ważne.