Przeziębienie rozpoczyna się złym samopoczuciem, z gorączką i utratą apetytu, katarem, kaszlem, towarzyszącym bólem gardła, niekiedy głowy i mięśni, czasem biegunką i wymiotami. W łagodzeniu objawów przeziębienia u dzieci pomocne są preparaty roślinne o wielokierunkowym działaniu: zmniejszające obrzęk błony śluzowej nosa, wykrztuśne lub zmniejszające odruch kaszlu, obniżające gorączkę i działające przeciw drobnoustrojowo. Preparaty roślinne są szeroko wykorzystywane w lecznictwie otwartym w początkowej fazie infekcji przeziębieniowej o lekkim nasileniu, w celu zmniejszenia dolegliwości, jak i w zaburzeniach, które utrzymują się po chorobach infekcyjnych dróg oddechowych leczonych preparatami syntetycznymi czy antybiotykami. Zioła i preparaty roślinne bardzo często stosowane są w tzw. samoleczeniu.
Bardzo ważne, żeby reagować już przy pierwszych objawach przeziębienia, co łagodzi objawy i niekiedy zmniejsza ryzyko powikłań.
Z niefarmakologicznych metod [1] zaleca się odpowiednie nawodnienie, wilgotne, chłodne powietrze w pomieszczeniu, skuteczne czyszczenie nosa, odkrztuszanie i usunięcie wydzieliny z dróg oddechowych (kinezyterapia), a także odpowiednią dietę z ciepłymi pokarmami i napojami.
Jednym z domowych sposobów zalecanych w początkowej fazie przeziębienia jest stopniowana kąpiel stóp: rozpoczęcie od około 33°C i stopniowe zwiększanie temperatury wody przez ostrożne dolewanie gorącej wody w ciągu 20 min, uwzględniając tolerancję, a następnie kąpiel, gorący napar z ziół napotnych i położenie się do łóżka [2].
Korzystne jest nawilżanie powietrza olejkami eterycznymi lub preparatami zawierającymi olejki eteryczne.
Leczenie miejscowe
W przeziębieniach korzystny efekt wywierają olejki eteryczne (olejek eukaliptusowy, rozmarynowy, terpentynowy, sosnowy, jałowcowy, tymiankowy, miętowy), a także ich składniki, np. mentol lub kamfora, wchodzące w skład maści do nacierań, a także wykorzystywane do inhalacji i kąpieli [3].
Maści i żele zawierające olejki eteryczne, a także składniki olejków, zaleca się wcierać w skórę klatki piersiowej lub plecy w stanach zapalnych górnych i dolnych dróg oddechowych, przewlekłych chorobach oskrzeli z obfitą wydzieliną, na powierzchnię równą powierzchni dłoni. Nie należy stosować ich u niemowląt i dzieci poniżej 2. r.ż. bezpośrednio do nosa lub w okolicy, gdyż odruch Kretschmera może doprowadzić do upośledzenia oddechu, a nawet uduszenia [4].
Inhalacje przygotowuje się, dodając do 0,5 l wrzącej wody (ponad 90°C) w szklanym naczyniu 4–6 kropli olejku eterycznego, kolejne 0,5 l wrzącej wody wlewamy po upływie 5 min. Inhalacja powinna trwać co najmniej 10 min. Zaleca się głębokie oddychanie (korzystne nucenie, mruczenie, gdyż wibracje działają rozluźniająco na mięśnie) [4]. Należy zachować szczególną ostrożność, aby nie doszło do poparzenia, zwłaszcza jeżeli inhalacje stosujemy u małych dzieci.
Poza tym przy stosowaniu inhalacji mogą wystąpić niepożądane objawy w formie skurczu oskrzeli, stąd nie należy ich zalecać u dzieci ze skłonnością do zapalenia krtani, nawracających zapaleń oskrzeli lub w astmie oskrzelowej.
Korzystne jest nawilżanie powietrza olejkami eterycznymi lub preparatami zawierającymi olejki eteryczne. Do nawilżania powietrza można też wykorzystać mgiełkę solankową zabłocką, stosując ją w nawilżaczach do kaloryferów lub w nebulizatorze.
Nie zaleca się rozpylania olejków eterycznych za pomocą ultradźwięków w przypadku niemowląt i małych dzieci, gdyż kropelki olejków mogą dostać się do dolnych dróg oddechowych; takiego zagrożenia nie ma w przypadku inhalacji parowej. Metoda ultradźwiękowa może być natomiast wykorzystywana do nawilżania powietrza w pomieszczeniu, w którym przebywa dziecko.
Przykłady preparatów do nacierań (powyżej 6. m.ż.), zawierających olejek eukaliptusowy i rozmarynowy oraz balsam peruwiański to: Depulol (Hasco-Lek SA) żel – produkt leczniczy. Dla dzieci powyżej 3. r.ż., można zastosować maść Pulmonil (Pampa) zawierającą tymol, mentol, olejek terpentynowy, sosnowy, jałowcowy, eukaliptusowy i kamforę.
Stany zapalne jamy ustnej i gardła
W tych stanach zaleca się dzieciom w wieku szkolnym i starszym płukanie 2–3 razy dziennie naparem z liści szałwii lekarskiej (Salviae officinalis folium) o silnych właściwościach antyseptycznych [5]: łyżeczkę liści szałwii (2,5 g), zalać 150 ml wrzącej wody, po 10 min odcedzić. Można też płukać gardło roztworem olejku szałwiowego (1–2 krople olejku zmieszać ze 100 ml wody). Dla dzieci powyżej 2 r.ż. i dorosłych zaleca się też płukanie roztworem wyciągu alkoholowego z liści szałwii lekarskiej (nalewka szałwiowa – Tinctura Salviae) i wody (1 łyżeczkę nalewki w 1 szklance wody). Można rozpylać w jamie ustnej u dzieci powyżej
12. r.ż. (3–4-krotnie, 3 razy dziennie) preparat Tymsal Spray (Herbapol Kraków SA), który zawiera wyciąg z tymianku i nalewkę z liści szałwii lekarskiej. Suchość w jamie ustnej łagodzi ssanie cukierków szałwiowych (Verbena). Do spryskiwania podrażnionego gardła dzieciom powyżej 3. r.ż. można zastosować suplement diety Solkids gardło (Sequoia), który zawiera m.in. ekstrakt z propolisu (10%) i z szałwii, miód, witaminę A i C, olejek z owoców cytrusowych, ekstrakt z rozmarynu i z młodych pędów świerku. Preparat wykazuje właściwości przeciwwirusowe i antybakteryjne. W stanach zapalnych jamy ustnej i gardła zaleca się płukanie naparem z liści babki lancetowatej (Plantaginis lanceolatae folium), który bardzo dobrze łagodzi podrażnienia.
Stany zapalne uszu
W uśmierzaniu bólu w początkowym stadium infekcji pomocne są okłady z cebuli, działające przeciwzapalnie i antyseptycznie, dzięki uwalniającym się lotnym związkom siarki. W celu przygotowania okładu należy posiekaną surową cebulę umieścić w woreczku z gazy, ogrzać do 40°C, przyłożyć bez dociskania do ucha i po przykryciu poduszką utrzymywać okład 2 godz. W przypadku przedłużającego się bólu okład powtórzyć po 1 godz. Podobny okład można przygotować z glinki leczniczej, zmieszanej z gorącą wodą (argilloterapia) [4].
Preparaty roślinne, których substancjami czynnymi są śluzy, wykazują właściwości łagodzące odruchy kaszlowe, poprzez zmniejszanie nadwrażliwości receptorów kaszlu w górnych drogach oddechowych.
Leczenie wewnętrzne
Kaszel nieproduktywny
Preparaty roślinne, których substancjami czynnymi są śluzy, wykazują właściwości łagodzące odruchy kaszlowe, poprzez zmniejszanie nadwrażliwości receptorów kaszlu w górnych drogach oddechowych. Śluzy nie ulegają wchłanianiu, działają wyłącznie miejscowo, powlekają zmienioną zapalnie błonę śluzową jamy ustnej i gardła, zabezpieczając ją przed czynnikami drażniącymi.
Na podstawie oceny wyników dostępnych badań Komisja E działająca w Niemczech od 1979 r. zajmująca się weryfikacją skuteczności i bezpieczeństwa surowców roślinnych [4] podaje, że korzeń prawoślazu (Althaeae radix) ze względu na zawartość śluzu łagodzi podrażnienia, hamuje ruch rzęskowy i zwiększa fagocytozę. We wskazaniach opracowanych przez Komitet ds. Produktów Leczniczych Roślinnych (HMPC) przy Europejskiej Agencji Leków (EMA) [6] wymienia się nie tylko łagodzenie podrażnień błony śluzowej górnych dróg oddechowych i towarzyszącego suchego kaszlu, ale także żołądka i jelit. Zaleca się stosowanie maceratów z korzenia prawoślazu, jednorazowo: dla młodzieży i dorosłych z 0,5–3,0 g, dla dzieci w wieku 6–12 lat z 0,5–1,5 g oraz z 0,5–1,0 g dla dzieci od 3 do 6 lat, 3 razy dziennie. Dzieciom poniżej
3. r.ż. stosowanie nie jest zalecane bez konsultacji z lekarzem. Macerat jest wykorzystywany do przygotowania syropów prawoślazowych (recepturowych lub gotowych syropów różnych producentów), które należy dawkować zgodnie z zaleceniem zamieszczonym na ulotce. Podobne właściwości do korzenia wykazują liście prawoślazu (Althaeae folium), dostępne jako zioło pojedyncze, które można też wykorzystać jako składnik recepturowych mieszanek ziołowych [7].
Porost islandzki (Lichen islandicus) obok śluzu o właściwościach osłaniających zawiera gorzkie kwasy porostowe o działaniu przeciw drobnoustrojom i pobudzającym łaknienie. Wyciąg wodny z porostu islandzkiego jest składnikiem syropów (np. Syrop Islandzki na kaszel – Solinea) zalecanych w kaszlu dla dzieci od 1 r.ż., a także pastylek do ssania (np. Fiorda – Phytopharm Klęka SA) dla dorosłych i dzieci od 4. r.ż. (posiadających umiejętność ssania), zarówno w kaszlu nieproduktywnym, jak i w podrażnieniach gardła i krtani. Porost islandzki zawiera też syrop Pelavo Oskrzela (USP Zdrowie), zawierający również wyciąg z pelargonii afrykańskiej, a także witaminę C i cynk. Jest zalecany dla dzieci powyżej 3. r.ż.
Porost islandzki dostępny jest jako zioło pojedyncze, z którego zaleca się przygotowanie odwaru lub najczęściej naparu poprzez zalanie 1 łyżeczki surowca filiżanką wrzącej wody i przecedzenie po 10 min. Każdorazowo należy przygotować świeży napar. Jeżeli chcemy się pozbyć gorzkich kwasów porostowych, należy zdekantować szybko pierwszą porcję wody, a po zalaniu następną porcją, pozostawić do zaparzenia. Napar tak przygotowany ma jednak słabsze działanie przeciwbakteryjne.
Z innych surowców śluzowych w podrażnieniach błony śluzowej i kaszlu pomocne są kwiaty ślazu dzikiego (Malvae sylvestris flos) i liście ślazu (Malvae folium), pochodzące z dwóch gatunków: ślazu dzikiego (Malva sylvestris) i ślazu zaniedbanego (Malva neglecta). Z kwiatów ślazu dzikiego zaleca się przygotowanie naparu lub odwaru jednorazowo z 1,5–2,0 g, natomiast odwar z 5,0 g suchych liści dziennie (zalanie zimną wodą i ogrzewanie w temperaturze wrzenia) lub maceracji (zalanie zimną wodą na 2–3 godziny). Po przesączeniu i podgrzaniu napar/odwar pić wolno kilka razy dziennie. Powyższe dawki są średnimi, brak danych dotyczących dawkowania u dzieci (monografie tych surowców są na etapie konsultacji przez EMA).
Kwiaty dziewanny (Verbasci flos) zawierają irydoidy, śluz i saponiny, stąd obok właściwości przeciwzapalnych i osłaniających działają też wykrztuśnie [8]. Należy stosować wyłącznie korony z pręcikowiem o żółtej barwie (ciemnienie kwiatów jako wynik niewłaściwego suszenia, związane jest z hydrolizą glukozydów irydoidowych do granatowych aglikonów).
Ponieważ w przeziębieniu obserwowane są niedobory witaminy C, można je uzupełniać, podając herbatkę z owoców róży.
Napary zaleca się przygotowywać z 3,0–4,0 g (1 łyżka) kwiatów na 1 filiżankę (200 ml) wrzącej wody, a po odstawieniu na 15 min i przesączeniu pić między posiłkami. Napar z kwiatów dziewanny charakteryzuje się przyjemnym smakiem, stąd chętnie jest pity przez niemowlęta i małe dzieci [4]. EMA zaleca picie 3–4 razy dziennie odwaru lub naparu z 1,5–2,0 g kwiatów, w celu łagodzenia objawów bólu gardła z towarzyszącym suchym kaszlem, ale wyłącznie dla młodzieży powyżej 12. r.ż., dorosłych i osób starszych (dla dzieci poniżej 12 lat brak dostatecznych danych).
Popularne syropy z kwiatów dziewanny to: Sirupus Verbasci (Hasco-Lek SA), Noverban (Prolab), standaryzowane na zawartość aukubiny, irydoidu o działaniu przeciwzapalnym.
Liście babki lancetowatej (Plantaginis lanceolatae folium) zawierają śluzy łagodzące podrażnienia jamy ustnej i gardła, irydoidy o działaniu przeciwzapalnym, akteozyd (surowiec według FP X, powinien zawierać nie mniej niż 1,5% pochodnych kwasu orto-dihydroksycynamonowego w przeliczeniu na akteozyd), uczestniczący z innymi składnikami w aktywności immunostymulującej, przeciwwirusowej i przeciwbakteryjnej [9]. Wyciąg płynny z liści babki lancetowatej jest składnikiem syropów, np. Syrop Plantago Lanceolata (Phytopharm Klęka SA) zalecany dzieciom od 3. r.ż., czy Sirupus Plantaginis (Hasco-Lek SA) dla dzieci powyżej 6. r.ż.
Napar z dwóch łyżeczek liści babki lancelowatej (4,0–6,0 g to dawka dzienna) i 150 ml wrzącej wody zaleca się młodzieży i dorosłym pić 2–3 razy dziennie.
W suchym kaszlu można stosować syropy złożone, zawierające obok składników roślinnych kodeinę: np. Syrop sosnowy złożony (Sirupus Pini compositus), w którego skład wchodzi wyciąg sosnowy z nalewką z kopru włoskiego i kodeina, dla dzieci powyżej 6 r.ż., albo dekstrometorfan
np. syrop Dexapico (wyciąg wodny z kwiatostanu lipy i bromowodorek dekstrometorfanu), zalecany dzieciom od 2. r.ż.
FP X proponuje mieszankę ziołową: zioła przeciwkaszlowe (Species antibechicae), zawierającą: korzeń prawoślazu (Althaeae radix) 30 cz, liść babki lancelowatej (Plantaginis lanceolate folium) 25 cz, liść ślazu (Malvae folium)
20 cz, owoc kopru włoskiego (Foeniculi fructus) 15 cz, ziele tymianku (Thymi herba) 10 cz.
Kaszel produktywny
W kaszlu z towarzyszącą lepką wydzieliną (dzieci w wieku 1–5 lat wydzielają więcej śluzu niż osoby dorosłe) zalecane są głównie surowce roślinne zawierające saponiny i olejek eteryczny, upłynniające śluz (sekretolityki) i usprawniające ruch rzęsek (mukokinetyki). Saponiny drażnią nerw błędny w żołądku i na drodze odruchowej, stymulują sekrecję w oskrzelach, a w związku ze zdolnością do obniżania napięcia powierzchniowego, zmniejszają też lepkość wydzieliny. Ważna w kaszlu produktywnym jest zwiększona podaż płynów, również w formie herbatek ziołowych, co przyczynia się do nawodnienia organizmu i większego upłynnienia wydzieliny oskrzelowej.
Korzeń lukrecji (Liquiritiae radix) [10] o zawartości nie mniejszej niż 4% kwasu 18β-glicyryzynowego, zalecany jest w formie odwaru (EMA) z 1,5–2,0 g korzeni w 150 ml wody, 2–4 razy dziennie jako środek wykrztuśny w kaszlu towarzyszącym przeziębieniu oraz 2 razy dziennie w dolegliwościach trawiennych (uczucie pieczenia, niestrawność), wyłącznie dla dorosłych i młodzieży powyżej 18. r.ż. Wykazano też działanie przeciwwirusowe korzeni lukrecji [11]. Przedłużone stosowanie (powyżej 4 tygodni) w wysokich dawkach może spowodować retencję wody, hipokalemię, nadciśnienie, zaburzenia rytmu serca (jak przy przedawkowaniu kortykosteroidów) [12].
Komisja E [4] poleca do picia do 5 razy dziennie w różnych rodzajach kaszlu, nie określając wieku dziecka, napar z 1 łyżeczki na filiżankę mieszanki ziołowej: Liquiritiae radix 50 g, Primulae radix 10 g, Althaeae radix 30 g, Anisi fructus 10 g. Schilcher zaleca pić kilka razy w ciągu dnia napar z mieszanki ziołowej: Althaeae radix 8 cz., Liquiritiae radix 4 cz., Farfarae folium 4 cz., Verbasci flos 2 cz., Anisi fructus 2 cz., z 1 łyżki na filiżankę dla dzieci starszych, podczas gdy dla niemowląt z połowy łyżki.
W przypadku korzenia pierwiosnki (Primulae radix) jako składnika preparatów wykrztuśnych, pojedyncza dawka dla młodzieży i dorosłych powinna stanowić ekwiwalent 0,2–0,5 g surowca, stosowanego 3 razy dziennie, np. do przygotowania naparu. Dla dzieci (4–12 lat) EMA poleca płynny ekstrakt (0,3 g), nalewkę (0,3–0,5 g) 3 razy dziennie, lub ekstrakt gęsty (0,12 g) 3 razy dziennie dzieciom od 4 do 6 r.ż., a do 4 razy dziennie dzieciom starszym (6–12 lat). Zestawienia zawierające wyciąg z korzenia pierwiosnki i wyciąg z ziela tymianku mają udowodnioną skuteczność w zapaleniu oskrzeli [13]. Przykładami takich preparatów jest Bronchosol (Phytopharm Klęka SA), zawierający dodatkowo tymol i Herbapect (Aflofarm) z sulfogwajakolem.
Według Shilchera w leczeniu dzieci większe znaczenie od korzenia pierwiosnki mają kwiaty pierwiosnki (Primulae flos) o lepszym smaku naparu. Dla dzieci powyżej 12. r.ż.dzienna dawka wynosi 3,0 g kwiatów lub 1,0 g korzeni, dla dzieci od 4. do 12. r.ż. 2,0 g kwiatów i 1,0 g korzeni, a poniżej4. r.ż. 1,3 g kwiatów (łyżeczka) i 0,6 g korzeni (pół łyżeczki) dziennie.
W Polsce kwiaty pierwiosnki dostępne są jako zioło pojedyncze, według producenta (Flos) do kąpieli relaksacyjno-odprężających.
W produktywnym kaszlu stosuje się także liście bluszczu (Hederae folium) [14], należące do grupy substancji roślinnych o dobrze udokumentowanych (Well established use) właściwościach wykrztuśnych, bronchospazmolitycznych i przeciwbakteryjnych [15–16]. Liście bluszczu, zawierające nie mniej niż 3% hederakozydu, służą wyłącznie do przygotowania ekstraktów wchodzących w skład gotowych preparatów.
Dawkowanie zróżnicowane jest w zależności od wieku. I tak dla grupy: młodzież, dorośli i osoby starsze, maksymalna dawka dzienna to ekwiwalent 420 mg liści; dla dzieci w wieku 6–11 lat dawka odpowiadająca 210 mg liści, a dla dzieci od 2 do 5 lat odpowiadająca maksymalnie 150 mg liści. Przeciwskazania dotyczą nadwrażliwości (na gatunki roślin z rodziny Araliaceae), podawania dzieciom poniżej 2. r.ż. ze względu na ryzyko pogorszenia objawów ze strony układu oddechowego. Jednoczesne stosowanie z lekami przeciwkaszlowymi, jak kodeina czy dekstrometorfan, wymaga konsultacji z lekarzem. Zaleca się zachowanie ostrożności u pacjentów z zapaleniem błony śluzowej żołądka lub chorobą wrzodową żołądka.
Największe znaczenie w pediatrii jako środek łagodzący objawy przeziębienia i działający uspokajająco ma kwiat lipy.
Najlepiej przebadanym preparatem, zawierającym wyciąg z liści bluszczu jest Prospan [17–18]. Producent (Engelhard Arzneimittel) zapewnia o bezpieczeństwie preparatu w każdym przedziale wieku, braku interakcji lekowej z antybiotykami, lekami przeciwbólowymi, przeciwgorączkowymi, przeciwzapalnymi, powszechnie stosowanymi w stanach zapalnych układu oddechowego. Prospan jest dostępny w formie syropu (700 mg wyciągu z liści bluszczu/100 ml) i kropli (20 mg/1 ml), które bardzo łatwo dozować w zależności od wieku dziecka. Liczne syropy obecne na rynku, zawierają od 430 do 850 mg wyciągu z liści bluszczu, są też preparaty proste w formie tabletek, lub preparaty złożone.
Preparaty z liści bluszczu mogą stanowić uzupełnienie terapii w przypadku kaszlu napadowego, spowodowanego zakażeniem pałeczkami krztuśca.
Korzeń wymiotnicy (Ipecacuanhae radix) to środek sekretolityczny o mechanizmie działania podobnym do surowców saponinowych. Jako lek recepturowy, do stosowania wyłącznie pod kontrolą lekarza, dopuszczona jest nalewka (Ipecacuanhae tinctura) zawierająca
0,18–0,22% alkaloidów w przeliczeniu na emetynę. W zależności od wieku dziecka podaje się jednorazowo od 10 do 30 kropli nalewki w herbacie, podczas gdy wyższe dawki nalewki wywołują wymioty, co może być wykorzystywane w zatruciach.
Preparaty zawierające wyciąg z ziela rosiczki (Droserae herba) o działaniu spazmolitycznym w obrębie oskrzeli, wykorzystywane dawniej w kaszlu napadowym, ze względu na wysoką cenę i trudną dostępność surowca zniknęły z rynku.
Ziele tymianku (Thymi herba) powinno zawierać nie mniej niż 1,2% olejku eterycznego z 40% sumą tymolu i karwakrolu. Po zastosowaniu doustnym wyciągów z ziela tymianku składniki lotne przechodzą do krwiobiegu, z krwią dostają się do oskrzeli, drażnią je bezpośrednio, zwiększając sekrecję, wywierając działanie wykrztuśne, bronchospazmolityczne i antybakteryjne (tymol silniej działa przeciwbakteryjnie niż fenol). EMA dorosłym oprócz wyciągów płynnych zaleca picie kilka razy dziennie herbatki przygotowanej z 1,0–2,0 g ziela tymianku w 100 ml wrzącej wody. Schilcher uważa, że herbatkę z ziela tymianku można podawać dzieciom już od 1. r.ż. (przygotowaną jak wyżej), ale w przypadku krztuśca zaleca podawanie wyciągu płynnego przygotowanego za pomocą alkoholu, gdyż związki aktywne (tymol i karwakrol) nie są rozpuszczalne w wodzie. Dla dzieci od 1. do 4. r.ż. średnia dawka dzienna nie powinna być większa niż 40 kropli, a dla dzieci powyżej 4. r.ż. – 65 kropli. Wyciąg z ziela tymianku ze względu na przyjemny smak jest lubiany przez dzieci. Dla dzieci powyżej 6. r.ż. można zastosować syropy, zawierające wyciąg z ziela tymianku – Bronchicum N (Rhone
Poulenc Rorer), Syrop tymiankowy złożony (Amara, Hasco-Lek SA).
Świeże pączki/pędy sosny (Pini gemmae/turiones) mogą posłużyć do przygotowania syropu, przez zasypanie rozdrobnionych i ugniecionych pączków cukrem i odstawienie na kilka dni. Wyciąg sosnowy z nalewką z kopru włoskiego i kodeiną jest składnikiem syropu sosnowego złożonego (Sirupus Pini compositus –
Herbapol Wrocław SA), zalecanego wyłącznie w kaszlu nieproduktywnym dzieciom powyżej 6. r.ż., lecz nie dłużej niż przez 7 dni (ryzyko uzależnienia).
FP X [19] poleca mieszankę ziołową: zioła wykrztuśne (Species expectorantes) o następującym składzie: ziele tymianku (Thymi herba) 25 cz, liść prawoślazu (Althaeae folium) 20 cz, owoc anyżu (Anisi fructus) 20cz, korzeń lukrecji (Liquiritiae radix) 20cz, liść mięty pieprzowej (Menthae piperitae folium) 15 cz.
Mieszanką ziołową zalecaną w łagodzeniu objawów przeziębienia, kaszlu i chrypki jest tradycyjny roślinny produkt leczniczy Pulmobonisan (Bonimed), zawierający liść babki lancetowatej, korzeń lukrecji, kwiatostan lipy, ziele tymianku, liść mięty pieprzowej i liść maliny.
Katar
Katar, szczególnie u małych dzieci, niepotrafiących wydmuchać wydzieliny, jest dolegliwością utrudniającą oddychanie i sen. Korzystne jest stosowanie aerozoli do nosa, zawierających izotoniczny roztwór wody morskiej [20], np. Marimer baby, lub sól fizjologiczną: NaCl 0,9% dla niemowląt (Laboratoires Gilbert). Skuteczne jest wąchanie chusteczki do nosa nasączonej kilkoma kroplami olejku miętowego, ale wyłącznie przez dzieci powyżej 2. r.ż., oraz stosowanie inhalacji np. z naparu z kwiatów rumianku.
Żel aloesowy wykorzystywany jest między innymi w owrzodzeniach błony śluzowej jamy ustnej oraz profilaktycznie i leczniczo w infekcji górnych dróg oddechowych.
Dla dzieci powyżej 1. r.ż. skórę wokół nozdrzy można smarować maścią majerankową, która nie tylko łagodzi podrażnienia, ale też dzięki uwalniającym się substancjom lotnym, wywiera działanie antyseptyczne.
Olbas Oil 10 ml dla dzieci (Orkla Health) zawierający naturalne olejki eteryczne: kajeputowy, goździkowy, eukaliptusowy, jałowcowy, miętowy, salicylan metylu i mentol, to środek wziewny do inhalacji (dodatek do gorącej wody) w przeziębieniach, katarze, grypie dla niemowląt powyżej 3. m.ż. Na noc zaleca się pokropić pościel, aby wdychać opary olejków podczas snu: niemowlętom od 3.–4. m.ż, dzieciom do 2 r.ż.– 4 kroplami olejku; dzieciom od 2.–6. r.ż.– 8–12 kroplami olejku lub też skropić chusteczkę do nosa i wdychać bezpośrednio. Innym preparatem, zawierającym naturalne olejki eteryczne, jest Argol Essenza Balsamica (Alba Thyment), który zawiera olejki: z muszkatałowca, kolendry, melisy oraz miętowy, cynamonowy, goździkowy, cytrynowy, tymiankowy i mentol. Kilka kropli preparatu można dodawać do kąpieli przeziębionego dziecka powyżej 1. r.ż., zwiększając tą ilość dla starszych dzieci.
Zapalenie zatok
W zapaleniu zatok zaleca się postępowanie pomocnicze podobne do wykorzystywanego w katarze (inhalacje, przepłukiwanie nosa, preparaty sekretolityczne). Z preparatów roślinnych w ostrych i przewlekłych stanach zapalnych zatok i górnych dróg oddechowych zalecany jest doustnie preparat roślinny Sinupret (Bionorica): drażetki lub krople, którego składnikami są: korzeń goryczki (Gentianae radix), kwiat pierwiosnka z kielichem (Primulae flos cum calycibus), ziele szczawiu (Rumicis herba), kwiat bzu czarnego (Sambuci flos), ziele verbeny (Verbenae herba), rozrzedzający wydzielinę i ułatwiający jej spływanie. Według zaleceń producenta dawkowanie przedstawia się następująco: dla dorosłych: 3 razy dziennie 2 drażetki lub 50 kropli, dzieci w wieku szkolnym (powyżej 6 r.ż.) 3 razy dziennie 1 drażetka lub 25 kropli, dzieci poniżej 6. r.ż. 3 razy dziennie 15 kropli. Producent informuje ustnie, że zalecana dawka Sinupret krople dla dzieci od 15 do 50 kg.m.c. wynosi 15 kropli, powyżej 50 kg. m.c. 50 kropli, 3 razy dziennie. Preparat nadaje się do długotrwałej terapii, a w razie konieczności dawkę preparatu można zwiększyć dwukrotnie, ale o tym musi zadecydować lekarz. Piśmiennictwo naukowe potwierdza mukolityczną, sekretolityczną, przeciwzapalną, antybakteryjną, antywirusową i immunologiczną aktywność preparatu Sinupret: niektóre z aktywności zostały udokumentowane w otwartych i randomizowanych, kontrolowanych badaniach klinicznych u ludzi [21–24].
Gorączka
Podwyższona temperatura jest jednym z objawów przeziębienia. Chłodzące kompresy na stopy, łydki zalecane są od 6. m.ż., dla starszych dzieci ochładzające kąpiele [4] są zalecane, ale tylko po zastosowaniu leków przeciwgorączkowych (paracetamol lub ibuprofen) (przyp. red. – zgodnie z Rekomendacjami 2016 postępowania w zakażeniach dróg oddechowych dostępnymi na stronie www.antybiotyki.edu.pl).
W fitoterapii wykorzystuje się zioła napotne, z których napary pite ciepłe lub gorące uwrażliwiają gruczoły potowe. Herbatki zwiększające pocenie są najbardziej skuteczne, jeśli pite są w godzinach popołudniowych.
Największe znaczenie w pediatrii jako środek łagodzący objawy przeziębienia i działający słabo uspokajająco ma kwiat lipy (Tiliae flos) [25], pochodzący wyłącznie z lipy drobnolistnej Tilia cordata i lipy szerokolistnej T. platyphyllos, a nie z lipy srebrzystej (Tilia argentea), pomyłki są możliwe przy samodzielnym zbiorze surowca. EMA zaleca dla młodzieży, dorosłych i osób starszych napar z 1,5 g kwiatów (dobowo 3,0–6,0 g), a dla dzieci od 4. do 12. r.ż. napar z 1,0 g kwiatów w 150 ml wrzącej wody, do picia 2–4 razy dziennie.
Dzieci chętnie piją napar z 1 łyżeczki na filiżankę mieszanki ziołowej: kwiat lipy (80,0 g) i liść mięty pieprzowej (20,0 g), zmieszanych 1:1, dzieciom od 9. m.ż. zaleca się picie naparu kilka razy dziennie.
Lipomal syrop (Aflofarm) zawiera 97 mg suchego wyciągu z kwiatów lipy w 5 ml, co stanowi jednorazową dawkę dla dzieci do 6. r.ż. (2–3 razy dziennie) i powyżej 6. r.ż. (3–4 razy dziennie), dla dorosłych 10 ml 3–4 razy dziennie.
Kwiat bzu czarnego (Sambuci flos) ma podobne działanie i zalecenia jak kwiat lipy [26–27]. Według FP X surowiec powinien zawierać minimum 0,89% flawonoidów w przeliczeniu na izokwercytrozyd [28]. EMA poleca napar z 2,0–5,0 g kwiatów (1 łyżeczka to ok. 1,5 g kwiatów) 3 razy dziennie dla młodzieży powyżej 12. r.ż. i dorosłych. Napar z 3 łyżeczek kwiatów bzu czarnego dziennie można podawać dzieciom od 1. do 4. r.ż, a z 3 łyżek dzieciom powyżej 4 r.ż. [4].
Tradycyjnym surowcem o działaniu napotnym są owoce maliny (Rubi idaei fructus). Sok lub syrop malinowy (przygotowane z owoców maliny) z wodą lub napar z owoców maliny, osłodzony miodem, chętnie piją nie tylko dzieci. Do przyrządzenia naparów stosujemy produkty zawierające suszone owoce maliny: Owoc maliny 100% (Labofarm), Herbatka malinowa 100% (Kawon), Owoc maliny (Flos, Dar Natury) o porównywalnych cenach, średnio 100 g suszonych owoców kosztuje około 20 zł. Herbatki określane jako malinowe, a sprzedawane w sieciowych sklepach, zawierają najczęściej wytłoki malinowe i są sztucznie aromatyzowane, nie mają więc właściwości napotnych [29–30].
Działanie przeciwgorączkowe, a także przeciwzapalne i przeciwbólowe [31] wykazuje kora wierzby (Salicis cortex), zawierająca pochodne salicyny, metabolizujące w organizmie do kwasu salicylowego, podobne składniki występują też w kwiatach wiązówki Filipendulae ulmariae flos (Ulmariae flos). Mniej związków czynnych występuje w zielu wiązówki (Ulmariae herba). EMA nie zaleca stosowania surowców zawierających salicylany dla osób poniżej 18. r.ż., a przeciwwskazania wynikają z braku danych na temat ryzyka wystąpienia zespołu Reye’a, spowodowanego stosowaniem preparatów roślinnych, zawierających naturalne salicylany.
Do wystąpienia zespołu Reye’a, rzadkiej choroby, stanowiącej zagrożenie dla życia dziecka, mogą się przyczynić preparaty zawierające kwas acetylosalicylowy, stąd nie podaje się ich dzieciom i młodzieży poniżej 18. r.ż.
Kora wierzby lub kwiat wiązówki, jako składnik mieszanek ziołowych, nie stanowią właściwie zagrożenia w stosowaniu nawet u małych dzieci.
Schilcher [4] proponuje mieszankę napotną dla dzieci o dobrym smaku, złożoną z kwiatu lipy (70,0 g) i wiązówki (10,0 g), liści mięty pieprzowej (15,0 g) oraz owocni pomarańczy (Aurantii pericarpium) (5,0 g). Napar przygotowany z 1 łyżeczki mieszanki (dzieci 1.–4. r.ż.), a z 1 łyżki dla dzieci powyżej 4. r.ż. zalanej 150 ml wrzącej wody i parzonej 10 min, powinien być wypity możliwie gorący. Skórkę pomarańczy można przygotować samodzielnie albo zastąpić ją sokiem z cytryny. Napary generalnie można słodzić miodem, ale ze względu na możliwość występowania w miodzie przetrwalników Clostridium botulinum, nie należy go podawać niemowlętom przed ukończeniem 1. r.ż. (ryzyko botulinizmu) [1].
Napotne działanie wywierają zioła przeciwgorączkowe – Species antipyreticae, zestaw proponowany przez FP X do przygotowania naparu: kwiat bzu czarnego (Sambuci flos) 25 cz, kora wierzby (Salicis cortex) 25 cz, kwiat lipy (Tiliae flos) 20 cz, kwiat rumianku (Matricariae flos) 15 cz, ziele krwawnika (Millefolii herba) 15 cz.
Zwiększenie odporności
Przy infekcjach, powtarzających się wielokrotnie w ciągu roku, można modulować sprawność układu odpornościowego, wykorzystując preparaty roślinne, głównie zawierające wyciągi z jeżówki purpurowej (Echinaceae purpureae herba/radix) [32–38], przy czym największą aktywność wykazuje sok ze świeżego ziela, który ma status leku dobrze udokumentowanego (well established use) w przypadku nawracających infekcji, a tradycyjnego (traditional use) w źle gojących się ranach w formie maści, stosowanej 2–3 razy dziennie. Zalecane jest krótkoterminowe podawanie w profilaktyce i leczniczo dla dorosłych i młodzieży powyżej
12 r.ż., nie dłuższe niż 10 dni (EMA), czasem zaleca się podawanie krótsze, np. 4 dni.
Przeciwwskazaniem do stosowania preparatów z jeżówką są alergie na rośliny z rodziny złożonych, choroby autoimmunizacyjne (np. choroby tarczycy, reumatoidalne zapalenie stawów, toczeń, stwardnienie rozsiane), ponieważ jeżówka wykazuje silne działanie na układ odpornościowy, a także gruźlica, białaczka, HIV, ciężkie zapalenia wątroby.
Nie zaleca się natomiast stosowania naparów z ziela i korzeni jeżówki purpurowej.
Podobne właściwości wykazują korzenie jeżówki bladej (Echinaceae pallidae radix) i jeżówki wąskolistnej (Echinaceae angustifoliae radix), jednak z powodu trudności w pozyskaniu surowców z tych gatunków na rynku dostępne są tylko nieliczne preparaty.
Owoc bzu czarnego (Sambuci fructus), dzięki zespołowi składników (antocyjany, flawonoidy, witaminy), wykazuje aktywność przeciwwirusową, zwłaszcza przeciw różnym szczepom wirusa grypy, przeciwutleniającą, przeciwzapalną i immunostymulującą. Wyciąg z owoców
działa wielokierunkowo: zwiększa produkcję cytokin przez monocyty [39], blokuje hemaglutyninę, białko na powierzchni wirusa grypy, umożliwiające przyłączanie się do komórek nabłonka układu oddechowego, wnikanie do komórki i namnażanie. Standaryzowany ekstrakt z owoców bzu czarnego jest składnikiem serii preparatów Sambucol (Sequoia) [40–41], mających status dietetycznych środków spożywczych specjalnego przeznaczenia medycznego lub suplementów diety. W osoczu u rekonwalescentów w grupie otrzymującej Sambucol w porównaniu z grupą kontrolną obserwowano wyższe stężenie przeciwciał przeciwko wirusowi grypy.
Korzeń pelargonii (Pelargonii radix) z Pelargonium sidoides i/lub P. reniforme zawiera garbniki (nie mniej niż 2% według FP X), kumaryny (umkalina); działa przeciwbakteryjnie (hamuje adhezję paciorkowców do nabłonka), przeciwwirusowo i immunostymulująco (zwiększa uwalnianie TNF, wywiera aktywność interferonopodobną, usprawnia fagocytozę) [42–46]. W badaniach klinicznych obserwowano korzystny wpływ wyciągów z korzenia pelargonii w zapaleniu oskrzeli jako następstwa przeziębienia oraz w ostrym zapaleniu zatok przynosowych i języka [47–48].
Dawkowanie ekstraktów z korzenia pelargonii (EMA):
- Płynny ekstrakt: dorośli, osoby starsze i młodzież powyżej 12. r.ż.: 1,19–1,25 ml, 3 razy dziennie; dzieci w wieku 6–12. r.ż.: 0,79–0,83 ml, 3 razy dziennie.
- Suchy ekstrakt: dorośli, osoby starsze i młodzież w wieku powyżej 12. r.ż.: 20 mg, 3 razy dziennie, dzieci w wieku 6–12. r.ż.: 20 mg, dwa razy na dobę.
Przeciwwskazaniem do stosowania są ciężkie choroby nerek i wątroby i choroby autoimmunizacyjne, takie jak stwardnienie rozsiane, toczeń rumieniowaty układowy, reumatoidalne zapalenie stawów. Efekty uboczne występują rzadko i są to np. ból brzucha, zgaga, nudności, wymioty, biegunka i trudności w połykaniu oraz łagodne krwawienia z dziąseł.
Oryginalny preparat Umckaloabo („ostry kaszel” w języku Zulu), zawierający 8,0 g wyciągu z korzenia pelargonii (EPs® 7630) w 10 ml, dostępny jest na rynku niemieckim, a jego skuteczność i bezpieczeństwo zostało potwierdzone licznymi badaniami, również klinicznymi [49–61]. Według producenta (Dr. Willmar Schwabe GmbH & Co.K), preparat może być stosowany po konsultacji z lekarzem u dzieci powyżej 1. r.ż. (1–5 lat) w dawkach 10 kropli 3 razy dziennie. Dostępne na rynku polskim preparaty (środki spożywcze specjalnego przeznaczenia medycznego) zawierające wyciąg z pelargonii (USP Zdrowie) łączone są z ekstraktem z porostu islandzkiego, witaminą C i cynkiem: Syrop Pelavo Oskrzela z bromelainą, wyciągami z kwiatów bzu czarnego, korzeni goryczki, kwiatów dziewanny, ekstraktem z liści andographis paniculata oraz witaminą C i cynkiem: Syrop Pelavo Nos i Zatoki, a także z ekstraktem z kwiatostanu lipy i witaminy C: Pelavo Multi.
Bromelaina jest proteolitycznym enzymem otrzymywanym z ananasa (Ananas comosus) o właściwościach mukolitycznych, przeciwzapalnych, wykorzystywanym m.in. w celu zmniejszenia obrzęku nosa i produkcji śluzu, co jest korzystne w katarze i stanach zapalnych zatok.
Żel aloesowy – Aloe vera gel, bezbarwny miąższ ze środkowej części liści aloesów, głównie aloesu zwyczajnego Aloe vera (alona, zagęszczony sok wyciekający ze ściętych liści aloesu działa przeczyszczająco, dzięki obecności antrachinonów), zawiera polisacharydy (śluz), glikoproteiny (lektyny), enzymy, kwasy tłuszczowe, warunkujące aktywność: przeciwzapalną, immunomodulującą, antybakteryjną. Żel aloesowy wykorzystywany jest m.in. w owrzodzeniach błony śluzowej jamy ustnej oraz profilaktycznie i leczniczo w infekcji górnych dróg oddechowych. Podobny skład i właściwości posiada wyciąg wodny z aloesu drzewiastego (Aloe arborescens) [62–63].
Produkt leczniczy Bioaron C (Phytopharm Klęka SA) w 100 ml zawiera 38,4 g wyciągu płynnego ze świeżych liści aloesu drzewiastego (Aloe arborescentis recentis extractum fluidum) i 1,02 g witaminy C oraz zagęszczony sok z aronii i zaleca się go w infekcjach górnych dróg oddechowych [64–65], przez 14 dni przed jedzeniem po 5 ml; dzieci od 3. do 6. r.ż.: 2 razy dziennie, dzieci od 7. r.ż., młodzież i dorośli: 3 razy dziennie. W celu poprawy apetytu zaleca się stosować 5 ml preparatu 1 raz dziennie 15 minut przed głównym posiłkiem.
Wyciąg płynny ze świeżych liści aloesu drzewiastego (1:4) jest jedynym składnikiem produktu leczniczego, płynu doustnego w ampułkach Biostymina (Phytopharm Klęka SA), dla młodzieży i dzieci powyżej 5. r.ż.: 0,5 ml (pół ampułki) dziennie lub co drugi dzień, dla dorosłych 1 ml (1 ampułka) dziennie lub co drugi dzień.
Stosować 10–20 dni; w razie potrzeby powtórzyć kurację jednokrotnie po 4-tygodniowej przerwie.
Długą historię stosowania ma preparat Esberitox N (Schaper&Brummer): w 1 tabletce lub w 1 ml płynu zawiera 0,215 ml wyciągu stanowiącego ekwiwalent: Baptisiae tinctoriae radice 10 mg, Echinaceae purpureae radice 7,5 mg, Thujae occidentalis herba 2 mg. Preparat wpływa na wzrost produkcji cytokin, wspomaga produkcję przeciwciał i aktywuje czynność limfocytów T i makrofagów, których głównym zadaniem jest funkcja obronna organizmu, pobudza organizm do walki z infekcjami i skraca czas trwania infekcji [66].
Zaleca się stosować 3 razy dziennie; dorośli i dzieci powyżej 12. r.ż.: 3 tabletki lub 3 ml, dzieci od 4. do 6. r.ż.: 1 tabletka lub 1 ml, dzieci od 6. do 12. r.ż.: 2 tabletki lub 2 ml. Tabletki należy przyjmować bez rozgryzania, popijając niewielką ilością płynu.
Ponieważ w przeziębieniu obserwowane są niedobory witaminy C [67], można je uzupełniać, podając herbatkę z owoców róży (Rose fructus) – wysuszony surowiec powinien zawierać nie mniej niż 0,3% kwasu askorbinowego, ponadto naturalna witamina C występuje w owocach rokitnika, derenia, czarnej porzeczki, aronii i innych owocach, bogatsze w witaminę C są jednak owoce egzotycznych roślin, np. owoce aceroli (ok. 1600 mg/100 g).
Tradycyjnie w przeziębieniu zaleca się również tran (olej z wątrób ryb dorszowatych), uzupełniający niedobory kwasów tłuszczowych omega-3 (DHA – dokozaheksaenowy)
i witamin A i D3, których niedobory występują szczególnie w okresie jesienno-zimowym (np. Tran firmy GAL), a także olej z wątroby rekina (np. Ecomer-Krotex) o podobnym składzie.
Ważna jest również właściwa dieta – najlepiej udokumentowany czynnik środowiskowy, mający wpływ na ekspresję genów [68].
Analiza przypadków klinicznych
Przypadek 1.
Dziewczynka 2,5 roku (10 kg) z niedrożnym nosem z żółtą, gęstą wydzieliną, suchym kaszlem, bez gorączki. W nocy chrapie i budzi się z powodu utrudnionego oddychania. Dolegliwości te utrzymują się od czterech dni. W badaniu przedmiotowym: osłuchowo – serce i płuca bez odchyleń, gardło różowe, migdałki małe, czyste, węzły chłonne niepowiększone, niebolesne, w przewodach nosowych gęsta, śluzowa wydzielina.
Rozpoznano infekcję górnych dróg oddechowych.
Zalecono Sinupret: 3 razy po 10 kropli (do godziny 18.00); Cebion 3 razy dziennie po 8 kropli; Ecomer: 2 razy dziennie po 1 kapsułce wyciśniętej na język; wodę morską do nosa: Solik Complex, spray do nosa, kilka razy dziennie; dietę ciepłą rozgrzewającą z dodatkiem szczypty suszonego, sproszkowanego imbiru do każdego ciepłego posiłku oraz ciepłego napoju (przyprawami rozgrzewającymi są też cynamon i goździki). Suszony imbir ma silniejsze działanie rozgrzewające niż świeży, a wywiera działanie nawet wtedy, gdy nie jest wyczuwalny w smaku. Zalecono wykluczyć z diety produkty zimne, surowe owoce i surowe warzywa.
Kontrola po tygodniu: znaczne zmniejszenie dolegliwości, nos drożny, niewielka ilość czystej wydzieliny, pojedyncze kaszlnięcia rano, utrzymujące się chrapanie w nocy. Zalecono kontynuowanie preparatu Cebion oraz zredukowanie leków: Ecomer raz dziennie, Sinupret 2 razy dziennie oraz utrzymanie diety. Po następnym tygodniu dolegliwości ustąpiły.
Komentarz do przypadku 1.
Z punktu widzenia lekarza rodzinnego postępowanie lecznicze musi być wspomagane odpowiednią dietą i zabiegami pielęgnacyjnymi. Ponadto, ponieważ ok. 90% infekcji dróg oddechowych u dzieci ma podłoże wirusowe, ten sposób postępowania ma wyraźną przewagę nad niepotrzebną i nadużywaną antybiotykoterapią.
Przypadek 2.
Dziewczynka w wieku 5 lat z powodu utrzymującego się kaszlu od 6 tygodni po infekcji górnych dróg oddechowych. Kaszel suchy, męczący w ciągu dnia z przerwą w czasie snu. Infekcja była leczona bez antybiotyku. Pacjentka nie reagowała na podawane syropy: dekstrometorfan, karbocysteinę. Przez cały okres choroby w badaniu przedmiotowym nie było odchyleń. Zalecono podawanie naparu z 1/2 łyżeczki ziela majeranku na pół szklanki wody, 2 razy dziennie. Kontrola po tygodniu – ustąpienie dolegliwości.
Komentarz do przypadku 2.
Tradycyjnie ziele majeranku stosuje się też w infekcjach z towarzyszącym kaszlem. Nie należy przekraczać podanej dawki, aby nie spowodować działań niepożądanych w postaci zaburzeń jelitowych (wzdęcia, skurcze jelit).
Podsumowanie
Komitet ds. Produktów Leczniczych Roślinnych (HMPC) przy Europejskiej Agencji Leków (EMA) zajmujący się weryfikacją surowców roślinnych, opublikował dotychczas około 150 monografii, podając w finalnym dokumencie zakres stosowania i dawkowanie poszczególnych surowców roślinnych dla różnych grup wiekowych. Należy te dane traktować jako zalecenia, gdyż lekarz może je skorygować zgodnie ze swoją wiedzą, doświadczeniem i ogólnym stanem dziecka.
Monografie Komisji E podają wyłącznie dawkowanie surowców roślinnych dla dorosłych (monografie te są zamieszczone w podręczniku Ziołolecznictwo w pediatrii) [4].
Przyjmuje się, że dawka fitofarmaceutyków dla niemowląt i małych dzieci powinna wynosić 1/3 dawki przeznaczonej dla dorosłych, a dla dzieci w wieku szkolnym – połowę dawki. Dla młodzieży podaje się te same dawki co dla dorosłych [4].
Przedstawione sposoby postępowania w przeziębieniach nie wyczerpują tematu, podano jedynie najczęściej wykorzystywane surowce roślinne i wybrane przykłady preparatów roślinnych.
