Fitoterapia w leczeniu infekcji dróg oddechowych

Fitoterapia w leczeniu chorób dróg oddechowych – skuteczność i korzyści

Fitoterapia jest wartą zainteresowania metodą leczenia nie tylko pod względem samych kosztów leczenia, ale również mniejszych działań niepożądanych. Może być stosowana zarówno w infekcjach ostrych, jak i przewlekłych oraz w leczeniu podstawowym czy pomocniczym. Jedną czwartą wszystkich surowców farmaceutycznych stanowią leki stosowane w chorobach dróg oddechowych [3]. Warto podkreślić, że w opublikowanych w 2016 r. Rekomendacjach postępowania w pozaszpitalnych zakażeniach układu oddechowego zamieszczono m.in. dane europejskie dotyczące zastosowania roślinnych leków sekretolitycznych w stanach zapalnych zatok nosowych i nosa. Podkreślono szczególnie korzystne działanie wyciągów z pelargonii afrykańskiej oraz myrtolu i mieszanek ziołowych zawierających: kwiat pierwiosnka z kielichem (Primulae flos cum calycibus), korzeń goryczki (Gentinae radix), ziele szczawiu (Rumicis herba), kwiat bzu czarnego (Sambucci flos), ziele werbeny (Verbenae herba) oraz ziele szczawiu (Rumicis herba). 

Podział surowców roślinnych stosowanych w stanach infekcyjnych dróg oddechowych

Surowce roślinne, które mają zastosowanie w leczeniu infekcji dróg oddechowych, możemy podzielić na:

• surowce o działaniu przeciwkaszlowym i przeciwzapalnym,
• surowce o działaniu wykrztuśnym, 
• surowce wspomagające przy terapii stanów infekcyjnych dróg oddechowych [3]. 

Bardzo dobrym źródłem informacji dotyczącym produktów leczniczych roślinnych jest EMA – European Medical Association (Europejska Agencja Leków) oraz strona internetowa tej organizacji. Wiele wskazań do stosowania zwłaszcza surowców roślinnych wynika z tradycyjnego ich wykorzystywania, co zwalnia z konieczność przeprowadzenia wielokierunkowych badań przedklinicznych oraz klinicznych w celu zarejestrowania danego produktu. Na stronie www.ema.europa.eu/en/human-regulatory/herbal-medicinal-products w zakładce dotyczącej ziołowych produktów leczniczych można  znaleźć szczegółowe monografie surowców farmaceutycznych (tłumaczone na języki wszystkich krajów Unii Europejskiej lub dostępne wyłącznie w języku angielskim), w tym dawkowanie oraz wskazania do ich stosowania. 

Surowce o działaniu przeciwzapalnym i przeciwkaszlowym (łac. antiphlogistica et antibechica)

Surowce roślinne o właściwościach przeciwzapalnych i przeciwkaszlowych łagodzą stany zapalne poprzez zmniejszenie odczynu uczuleniowego, obrzęku, poprzez działanie mukolityczne i sekretolityczne. Zastosowanie takie mają surowce olejkowe oraz surowce śluzowe. 

Surowce olejkowe (zawierające olejki eteryczne) o działaniu mukolitycznym (mucolityca) i wykrztuśnym (secretolytica) pobudzają wytwarzanie wydzieliny oskrzelowej (secretomotorica). Do tej grupy surowców należą m.in.: 

• ziele i olejek tymiankowy (Herba Thymi, Oleum Thymi),
• liść i olejek szałwiowy (Folium Salviae, Oleum Salviae),
• kwiaty i olejek rumiankowy (Anthodium Chamomillae, Oleum Chamomillae), 
• ziele macierzanki (Herba Serpylli), 
• olejki eteryczne: z sosny, żywicy sosnowej, eukaliptusa, mirtu, cedru, czosnku (Oleum Pini, Oleum Terebinthinae, Oleum Eucalipti, Oleum Myrti, Oleum Cedrae, Oleum Allii sativi) [3].

Surowce olejkowe stanowią grupę surowców często i długotrwale stosowaną. Ze względu na mechanizm działania najlepiej stosować je w godzinach porannych, ponieważ wtedy ilość śluzu w oskrzelach nagromadzona przez noc jest największa (związana ze zmniejszoną wrażliwością ośrodka kaszlu w czasie snu). Mechanizm działania opiera się na działaniu sekretolitycznym (bezpośrednim działaniu upłynniającym wydzielinę). Należy pamiętać o odpowiednim nawodnieniu organizmu oraz nebulizacjach z roztworu chlorku sodu NaCl 0,9% (roztwór izotoniczny) lub 3% (roztwór hipertoniczny – dodatkowo będzie pobudzał wydzielanie na zasadzie migracji płynów z przestrzeni wewnątrzkomórkowej do przestrzeni zewnątrzkomórkowej). Zdecydowana większość surowców olejkowych i olejków eterycznych, które mają zastosowanie w leczeniu stanów patologicznych dróg oddechowych, ma dodatkowo silne działanie przeciwdrobnoustrojowe [3].

Przeciwskazaniem do stosowania olejków eterycznych i surowców olejkowych jest: czynna choroba wrzodowa żołądka, okres ciąży i karmienia piersią oraz wiek. Do 6. r.ż. należy zachować szczególną ostrożność w dawkowaniu tego typu preparatów. 

Olejki eteryczne są również składnikami maści i kremów stosowanych w stanach infekcyjnych dróg oddechowych, zwłaszcza podczas przeziębienia. Należy pamiętać jednak, że olejki eteryczne są związkami lotnymi i u osób podatnych na alergie lub u alergików mogą spowodować silny skurcz oskrzeli prowadzący do uduszenia. Należy zachować ostrożność przy stosowaniu tego typu maści i kremów poniżej 2. r.ż. U dzieci przed pierwszym zastosowaniem maści z olejkiem eterycznym należy zacząć wcieranie od stóp i obserwować dziecko, czy nie wystąpiły reakcje alergiczne. Jeśli wszystko jest w porządku, możemy smarować plecy i klatkę piersiową dziecka. Częstym składnikiem maści rozgrzewających, stosowanych w nieżytach dróg oddechowych, jest kamfora, która może być stosowana u dzieci powyżej 6. r.ż. Olejki eteryczne mogą być wykorzystywane do inhalacji, natomiast nie są odpowiednie do stosowania w nebulizatorach. 

Do drugiej grupy należą surowce śluzowe (Remedia mucilaginosa). Działanie tych surowców polega na łagodzeniu stanów zapalnych w drogach oddechowych poprzez działanie powlekające oraz osłaniające. Do tej grupy surowców należą m.in.: 

• korzeń i liść prawoślazu lekarskiego (Radix, Folium Althaeae), 
•  kwiat malwy dzikiej (Flos Malvae silvestris), 
•  liść babki wąskolistnej (Folium Plantaginis lanceolatae), 
• kwiat czarnej malwy ogrodowej (Flos Malvae arboraea),
• kwiat dziewanny (Flos Verbasci), 
• kwiat lipy (Flos Tiliae),
• porost islandzki (Lichen islandicus) [3].

Mechanizm działania surowców śluzowych jest złożony. Śluzy są połączeniem cukrów i kwasów uronowych. Ze względu na swoje właściwości nie dyfundują bezpośrednio do krwi, aby następnie mogły trafić do układu oddechowego. Dopiero produkty ich hydrolizy, takie jak kwas glukuronowy oraz krótkie łańcuchy cukrów nierozłożonych, mogą dyfundować i docierać do miejsca docelowego działania, czyli do dróg oddechowych. Tam związki te tworzą roztwory koloidalne i w ten sposób powlekają błony śluzowe (również mechanoreceptory śluzowe) przed pobudzeniem ich przez czynniki drażniące egzo- i endogenne oraz działając przeciwzapalnie. Wykazano, że maceraty z korzenia oraz liści prawoślazu w badaniach in vitro hamują uwalnianie czynników stanu zapalnego, a dodatkowo efekt przeciwzapalny wyciągu z korzenia prawoślazu wpływał na uwalnianie wolnego tlenu oraz leukotrienów z białych krwinek [4]. Surowiec ten może być stosowany u dzieci od 3. r.ż., a dla młodszych wyłącznie po konsultacji z lekarzem. Zawsze należy zapoznać się z ulotką danego preparatu, a w przypadku produktów leczniczych z charakterystyką produktu leczniczego. Syropy zawierające ekstrakty (wyciągi) przygotowywane z wykorzystaniem alkoholu etylowego przeznaczone są dla dzieci powyżej 6. r.ż. 

Surowce o działaniu wykrztuśnym (łac. expectorantia) 

Związki saponinowe są związkami często zawartymi w surowcach wykrztuśnych. Działają na zasadzie odruchu żołądkowo-płucnego, polegającego na pobudzeniu włókien parasympatycznych w gruczołach sekretolitycznych oskrzeli poprzez drażnienie błony śluzowej żołądka. W efekcie stymulowane jest wydzielanie śluzu, upłynnianie go oraz wydalanie przez drogi oddechowe na zasadzie odruchu rzęskowego. Surowce śluzowe to między innymi: 

• korzeń pierwiosnka (Radix Primulae),
• korzeń mydlnicy lekarskiej (Radix Saponariae),
• liść bluszczu (Folium Hederae),
• korzeń lukrecji (Radix Glycyrrhiza) [3].

Ciekawym przykładem surowca o działaniu wykrztuśnym jest bluszcz pospolity (Hedera helix L.), który należy do rodziny araliowatych (Araliaceae), a surowcem farmaceutycznym jest liść bluszczu (Folium Hederae helicis), który zawiera około 5% saponin triterpenowych, takich jak: hederasaponina B (hederakozyd B) – pochodna kwasu oleanowego oraz hederasaponina C (hederakozyd C) – pochodna hederageniny. Wykazano również obecność flawonoidów (rutozydu), fenolokwasów (kwas kawowy, kwas chlorogenowy), steroli oraz olejku lotnego [1].

Objawami przedawkowania są wymioty i biegunka, a wynikają one z mechanizmu działania tego surowca. Powstała z hederakozydu C α-hederyna pośrednio pobudza receptory ß2-adrenergiczne oraz zwiększa produkcję surfaktantu wewnątrz pęcherzyków płucnych [5].

W efekcie następuje zmniejszenie lepkości wydzieliny z dróg oddechowych, poprawa klirensu rzęskowo-śluzowego oraz przywrócenie fizjologicznej funkcji rzęsek. W badaniach obserwacyjnych u dzieci w wieku 2–10 lat porównywano skuteczność stosowania wyciągu z liści bluszczu w odniesieniu do acetylocysteiny i ambroksolu. Wyniki wskazywały na porównywalną skuteczność mukolityczną w obydwu przykładach z przewagą preparatu roślinnego, biorąc pod uwagę m.in. tolerancję stosowanego preparatu. Liczne badania wykazały skuteczność ekstraktów z liści bluszczu pospolitego w przewlekłej niewydolności dróg oddechowych, w przewlekłych stanach zapalnych oskrzeli czy stanach spastycznych dróg oddechowych [6, 7, 8, 9]. Po konsultacji z lekarzem syropy z wyciągiem z bluszczu mogą być stosowane u dzieci od 2. roku życia. 

Surowce wspomagające przy terapii stanów infekcyjnych dróg oddechowych

Jest wiele surowców roślinnych stosowanych wspomagająco w leczeniu stanów infekcyjnych dróg oddechowych. Przykładem takiego surowca jest bez czarny (Sambucus nigra), należy do rodziny przewiertniowatych (Caprifoliaceae), a surowcem farmaceutycznym jest kwiat bzu czarnego (Flos sambuci) oraz owoc bzu czarnego (Fructus sambuci). Kwiaty zawierają flawonoidy (rutozyd, pochodne kwercetyny i kemferolu), kwasy fenolowe (kwas: kawowy, chlorogenowy, ferulowy), olejek eteryczny i śluzy. Zastosowanie ma głównie w postaci syropów w przeziębieniach, jako środek lekko napotny oraz przeciwgorączkowy [10]. Innym surowcem o działaniu wspomagającym przy terapii stanów infekcyjnych dróg oddechowych jest  Pelargonia radix – korzeń pelargonii afrykańskiej (Pelargonium sidoides DC – Pelargonia Afrykańska).  

Główne związki czynne to: pochodne kumaryny (umkalina i skopoletyna), pochodne proantocyjanidyn, które mają zdolność polimeryzacji w związki o charakterze garbników oraz siarkowotlenowe pochodne benzopirenu [11, 12]. Zawartość określonych związków czynnych powoduje, że wyciągi z pelargonii afrykańskiej mają działanie przeciwdrobnoustrojowe (przeciwwirusowe i antybakteryjne). W badaniach in vitro udowodniono zwiększenie aktywności makrofagów, mogącą wynikać ze zwiększonej fagocytozy we krwi obwodowej [12, 13]. Jak wspomniano wcześniej, głównymi składnikami wyciągu z pelargonii afrykańskiej są kumaryny (do 40% umkalina), które zapobiegają przyleganiu bakterii do nabłonka dróg oddechowych, dodatkowo ułatwiają odksztuszanie. Właściwości przeciwbakteryjne wyciągu potwierdzono doświadczalnie przeciwko takim szczepom bakteryjnym, jak: Streptococcus pneumoniae, beta-hemolizujący Streptococcus pyogenes czy Haemophilus influenzae. Warto przytoczyć wyniki badań przeprowadzonych na populacji ponad 12 tys. osób (26%, czyli ponad 1/4 stanowiły dzieci w wieku do 12. r.ż.), które potwierdziły skuteczność wyciągów etanolowych z korzenia tej rośliny w ostrym zapaleniu oskrzeli, przeziębieniu, stanach zapalnych gardła i migdałków czy ostrym zapaleniu zatok na tle infekcyjnym. 

Podsumowanie

Fitoterapia w leczeniu chorób infekcyjnych dróg oddechowych jest od dawna stosowaną metodą leczenia o udokumentowanej skuteczności wynikającej z długiego, tradycyjnego stosowania danego surowca roślinnego.

Fitoterapia może stanowić alternatywę dla leczenia klasycznego lub może być wykorzystywana jako leczenie wspomagające. Zawsze przed zaproponowaniem danego preparatu roślinnego małemu pacjentowi należy sprawdzić jego rejestrację, ponieważ tylko rejestracja jako produkt leczniczy daje gwarancję tego, że produkt ma właściwości lecznicze. 


Piśmiennictwo

1. Chow A.W., Benninger M.S., Brook I., et al. IDSA Clinical practice guideline for acute bacterial rhinosinusitis in children and adults. Clin Infect Dis 2012;54:1041–1045.
2. //www.antybiotyki.edu.pl/pdf/Rekomendacje2016.pdf
3. Fitoterapia i leki roślinne, B. Kowal-Gierczak, E. Lamer-Zarawska, J. Niedworok, 2007, Warszawa, 1, PZWL Wydawnictwo Lekarskie.
4. ESCOP Monographs. European Scientific Cooperative On Phytotherapy. Althaeae radix. 2 nd ed. 2003:32–5. 
5. ESCOP Monographs. European Scientific Cooperative On Phytotherapy. Hederae helices folium. 2 nd ed. 2003:241–7. 
6. Blumenthal M., Goldberg A., Brinckann J. Herbal Medicine. Expanded Commission E Monographs. Ivy Leaf. 1st ed. American Botanical Council. Newton 2000:215–17. 
7. Blumenthal M., Goldberg A., Brinckann J. Herbal Medicine. Expanded Commission E Monographs. Elder Flower. 1st ed. American Botanical Council. Newton. 2000:103–5. 
8. Balbot Yu, Prokhorov E., Mokia S., Yurtseva A. Comparing the efficacy and safety of high-concentrate (5–7,5;1) ivy leaves extract and Acetylcysteine for treatment of children with acute bronchitis. Drugs of Ukraine 2004; 11:1–4. 
9. Sieben A., Prenner L., Sorkalla T., Wolf A., Jakobs D., et al. Alpha-hederin, but not hederacoside C and hederagenin from Hedera helix, affects the Winding behavior, Dynamics and regulation of beta 2-adrenergic receptors. Biochemistry 2009; 48:3477–82. 
10. Brendler T., van Wyk B.-E. A historical, scienti c and com- mercial perspective on the medicinal use of Pelargonium sidoides (Geraniaceae). J Ethnopharmacol 2008;119(3):420–433.
11. Kołodziej H. Fascinating metabolic pools of Pelargonium sidoides and Pelargonium reniforme, traditional and phytome- dicinal sources of the herbal medicine Umckaloabo. Phytomedicine, 2007; 14 (suppl 6): 9–17. 
12. Schulz V., Hänsel R., Blumenthal M., Tyler V.E. Rational Phytotherapy. Springer. Berlin, Heidelberg, New York. 2004:213–14. 
13. Conrad A., Frank U. Extract of Pelargonium sidoides (EPs 7630) displays anti-infective properties by enhanced phagocytosis and differential modulation of host-bacteria interactions. Wien Med Wochenschr 2007; 157:331–6.