Dieta wegetariańska u dzieci

Nazewnictwo diet wegetariańskich

Prawidłowo zbilansowana dieta powinna dostarczać organizmowi wszystkie niezbędne do życia składniki. Zaliczamy do nich węglowodany, białko roślinne i zwierzęce, tłuszcz, składniki mineralne, witaminy, a także wiele innych substancji bioaktywnych. Zwyczajowa dieta, nazywana również naturalną poprzez dostęp do wszystkich środków spożywczych, zaspokaja wszystkie potrzeby pokarmowe danej społeczności [1]. 
Żywienie osób zdrowych świadomie rezygnujących ze stosowania wybranych rodzajów pokarmów lub wprowadzających pewne modyfikacje proporcji poszczególnych makroskładników nazywa się dietą alternatywną [1]. Taki sposób odżywiania powinien być w odpowiedni sposób skomponowany i uwzględniać włączenie do diety zamiennych źródeł eliminowanych produktów, by zapewnić dostateczną podaż niezbędnych składników odżywczych [1].
Jedną z odmian diet alternatywnych jest dieta wegetariańska, która polega na wyłączeniu z jadłospisu mięsa oraz produktów czy potraw zawierających mięso w swoim składzie. Istnieje kilka odmian tego typu żywienia. Niektóre rodzaje wegetarianizmu zalecają również eliminację z diety innych produktów, takich jak nabiał czy ryby. Podstawę diety wegetariańskiej stanowią głównie surowce i wszystkie produkty pochodzenia roślinnego. Zaliczamy do nich wszystkie zboża, rośliny strączkowe, rośliny oleiste, rośliny okopowe, wszystkie warzywa i owoce, a także orzechy i grzyby. 
Uwzględniając rodzaj spożywanych produktów, wyróżniamy kilka odmian diety wegetariańskiej: 

• laktoowowegetarianizm – uwzględnia spożycie produktów pochodzenia roślinnego, a także nabiału i jaj,
• laktowegetarianizm – pozwala na włączenie do diety nabiału,
• owowegetarianizm – zakazuje podaży nabiału, ale pozwala na spożycie jaj,
• weganizm – zakazuje spożycia wszystkich produktów, które są pochodzenia zwierzęcego, w tym również nabiału i jaj, 
• witarianizm – pozwala na spożycie tylko surowych warzyw czy owoców; zakazane są wszelkie obróbki termiczne żywności, takie jak gotowanie czy smażenie; witarianie nie piją kawy ani herbaty,
• frutarianizm – to najbardziej radykalna dieta; pozwala na spożycie warzyw i owoców, które same odpadną od rośliny [2].

Istnieje również kilka odmian pseudowegetarianizmu, do których zaliczamy np. semiwegetarianizm (pozwalający na spożycie drobiu czy ryb), pollowegatarianizm (dopuszcza się do menu drób) czy fleksitarianizm (mięso spożywane jest okazjonalnie, np. poza domem lub podczas uroczystości) [2].

Potencjalne zagrożenia i korzyści wynikające ze stosowania diety wegetariańskiej u dzieci

Pierwsze lata życia dziecka nierozerwalnie łączą się z jego rozwojem. W tym czasie zachodzi wiele zmian, które będą wpływały na przyzwyczajenia żywieniowe w późniejszym okresie życia. Największy wpływ na żywienie dziecka mają rodzice, opiekunowie, ale również reklamy czy moda [3]. Programowanie żywienia w początkowym okresie życia jest szczególnie ważne. W związku z tym dobrze jest zadbać o ten etap życia, by dziecko miało szansę prawidłowo się rozwijać. Szacuje się, że w Polsce żyje około 2 mln ludzi, którzy odżywiają się według diety wegetariańskiej. Zdumiewająca jest rosnąca wśród dorosłych popularność tego typu odżywiania [10].
Z danych wynika, że odsetek dzieci, które są żywione według diety wegetariańskiej, jest niewielki i wynosi około 3% [6]. Minister Zdrowia uznał 12 marca 2013 roku dietę wegetariańską za rekomendowany sposób żywienia pod warunkiem prawidłowego jej zbilansowania [6]. 
Należy zauważyć, że każdy wariant diety wegetariańskiej wymaga specjalnego monitorowania rozwoju dziecka. Stosowanie diet wegańskich u dzieci obarczone jest szczególnym ryzykiem niedoborów żywieniowych oraz występujących w związku z tym odległych skutków zdrowotnych [8]. Im młodsze jest dziecko, tym szybciej można zauważyć w jego rozwoju efekty niedoborów składników odżywczych. Bardzo ważne jest ciągłe monitorowanie stanu odżywienia, ale też sposobu żywienia, szczególnie tych dzieci, które przebywają w placówkach żywienia zbiorowego [4].
W Polsce nie zaleca się żywienia dzieci i młodzieży w okresie wzrostu dietą frutariańską i witariańską. Nie poleca się również tego typu diet kobietom ciężarnym i karmiącym. Wybrane diety wegetariańskie dają możliwości dostarczenia w dziennej racji pokarmowej całego zestawu składników odżywczych [12].
Jednym z najbardziej popularnych odmian wegetarianizmu w Polsce jest laktoowowegetarianizm. Żywienie dzieci taką dietą wiąże się z ryzykiem wystąpienia alergii na białka mleka lub nietolerancji pokarmowej spowodowanej nieproporcjonalnym spożyciem laktozy, a także nadmierną konsumpcją mleka [5]. Dieta laktoowowegetariańska dopuszczająca spożycie nabiału pozwala na zmniejszenie ryzyka niedoborów składników pokarmowych, w tym głównie wapnia. Model żywienia według tej diety wymaga jednak stałych modyfikacji w doborze produktów zabezpieczających przed niedoborem witaminy D, witaminy B12 oraz żelaza [7]. Amerykańskie Stowarzyszenie Dietetyczne (American Dietetic Association, ADA) wyraża pozytywne stanowisko wobec stosowania diet wegetariańskich na każdym etapie życia [9]. Do najczęstszych argumentów przemawiających za stosowaniem diet wegetariańskich zalicza się niższe spożycie cholesterolu, tłuszczów ogółem, kwasów tłuszczowych nasyconych, a także spożycie większej ilości warzyw i owoców w porównaniu do osób niebędących wegetarianami. Ponadto u dzieci na diecie wegetariańskiej obserwuje się niższą masę ciała w porównaniu z rówieśnikami będącymi na diecie tradycyjnej. 

Tab. 1. Zalety i wady diety wegetariańskiej [13]

ADA podkreśla, że ważne jest prawidłowe zbilansowanie diety wegetariańskiej. Jest ona w stanie zapewnić organizmowi podaż wszystkich składników odżywczych potrzebnych do wzrostu i rozwoju, ale co ważne, jest w stanie uchronić organizm przed wystąpieniem wielu chorób dietozależnych niezakaźnych, takich jak m.in. nadwaga czy otyłość, miażdżyca, nadciśnienie tętnicze czy cukrzyca. Istnieje bardzo wiele badań, które potwierdzają korzystny wpływ diety wegetariańskiej na zdrowie. U osób stosujących ten model żywienia obserwuje się lepsze profile lipidowe, m.in. niższe stężenie cholesterolu ogółem, frakcji LDL cholesterolu czy triacylogliceroli. U wegetarian występuje mniejsze ryzyko wystąpienia nadciśnienia, choroby niedokrwiennej serca oraz cukrzycy typu 2. Ponadto osoby będące na diecie wegetariańskiej charakteryzują się zazwyczaj niższym indeksem masy ciała (body mass index, BMI) oraz niższą ogólną zapadalnością na nowotwory, w tym nowotwór jelita grubego, prostaty czy piersi [10].
Badania wykazują, że dzieci na diecie wegetariańskiej i wegańskiej rozwijają się prawidłowo, pod warunkiem że jest ona prawidłowo zbilansowana. Zaobserwowano również, że dzieci wegetariańskie są szczuplejsze niż ich rówieśnicy, odżywiani według diety tradycyjnej [14]. Diety roślinne mogą zapobiegać występowaniu otyłości wśród dzieci [15]. W obliczu rosnącego trendu do nadwagi i otyłości wśród dzieci ten fakt ma istotne znaczenie. Wysokość ciała wegetariańskich dzieci nie różniła się lub była większa niż wysokość ciała dzieci niewegetarian [14].
Wnioski z badania przeprowadzonego z udziałem 46 dzieci (Klinika Pediatrii Instytut Pomnik Centrum Zdrowia Dziecka) potwierdzają, że dzieci na diecie wegetariańskiej rozwijały się prawidłowo pod względem intelektualnym i osiągały wyższą średnią IQ od rówieśników będących na diecie tradycyjnej. Zarówno wzrost, jak również masa ciała mieściły się w prawidłowych zakresach siatek centylowych, a nawet wykazywały trend do osiągania niższych wartości BMI. W grupie dzieci wegetariańskich nie stwierdzono również zaburzeń stanu odżywiania, choć liczba dzieci poddanych badaniu nakazuje dużą ostrożność w interpretacji uzyskanych wyników [16]. 

Na co należy zwrócić uwagę, bilansując dietę dzieci wegetariańskich

1. Pokrycie zapotrzebowania na energię

Diety wegetariańskie mogą charakteryzować się istotnie niższą wartością energetyczną w porównaniu do diet tradycyjnych [17]. Wszystkie dzieci zdrowe powinny spożywać pięć posiłków dziennie. W celu zapobiegania niedostatecznej podaży energii na diecie wegetariańskiej każdy posiłek powinien być wzbogacony w produkty mające wysoką gęstość energetyczną, do których należą pestki nasion oleistych (słonecznik, dynia, sezam czy siemię lniane), owoce oleiste (oliwki czy awokado), orzechy, oleje roślinne dobrej jakości, tofu, żółtko jaj, produkty mleczne pełnotłuste [17]. 

Tab. 2. Normy zapotrzebowania na kobalaminę [19]

EAR: ang. Estimated Average Requirement – średnie zapotrzebowanie dla grupy – pokrywające zapotrzebowanie około 50% zdrowych, prawidłowo odżywionych osób wchodzących w skład grupy. RDA: ang. Recommended Dietary Allowances – zalecane spożycie pokrywające zapotrzebowanie około 97,5% zdrowych, prawidłowo odżywionych osób wchodzących w skład grup.

2. Odpowiednia podaż białka w diecie 

Białko jest niezbędne do prawidłowego rozwoju i wzrostu dzieci. Dostarczenie odpowiednich ilości białka na tym etapie życia ma szczególne znaczenie. Białka są zbudowane z szeregu aminokwasów. Niektórych z nich organizm nie potrafi zsyntetyzować, stąd konieczność dostarczenia ich z zewnątrz. Produkty roślinne tak samo jak zwierzęce zawierają aminokwasy egzogenne, jednak w innych proporcjach. Białka pochodzenia roślinnego będą miały mniejszą zawartość niektórych aminokwasów, np. produkty zbożowe charakteryzują się mniejszą zawartością lizyny i treoniny, natomiast w warzywach znajdziemy mniejsze ilości cysteiny czy metioniny [17]. Spożywając produkty roślinne z różnych grup, organizm jest w stanie uzupełnić pulę aminokwasów.
Ważne jest spożywanie każdego dnia różnorodnych produktów roślinnych, np. orzechów, roślin strączkowych, nasion czy owoców oleistych. Ponadto w przypadku planowania żywienia dzieci warto pamiętać o łączeniu w jednym posiłku produktów, które będą zawierały komplementarne białka [17]. Amerykańskie Stowarzyszenie Dietetyków oraz Rada Żywności i Żywienia USA informuje, że nie ma konieczności łączenia w jednym posiłku wszystkich aminokwasów egzogennych, ponieważ organizm jest w stanie wykorzystać pulę aminokwasów dostarczoną w ciągu całego dnia do budowy własnych białek, zapewniając odpowiedni bilans azotowy u dzieci zdrowych. Odpowiednia klamra czasowa spożycia aminokwasów wynosi mniej niż 6 godz. [18]. 
Różnice dotyczące produktów roślinnych i zwierzęcych dotyczą również strawności białka. Produkty roślinne charakteryzują się niższą strawnością białka w porównaniu do produktów zwierzęcych (85% vs. 95%). W celu zwiększenia strawności zaleca się wykorzystanie metod technologicznych maksymalnie zwiększających strawność białek, takich jak obieranie, kiełkowanie czy wielogodzinne moczenie [17].

3. Suplementacja witaminy B12 

W żywieniu dzieci bardzo ważna jest podaż odpowiedniej ilości witaminy B12, której źródłem są produkty pochodzenia zwierzęcego. Niedostateczne spożycie witaminy B12 niesie za sobą ryzyko wystąpienia niedokrwistości megaloblastycznej oraz chorób neurologicznych. Objawami niedoboru mogą być zaburzenia żołądkowo-jelitowe, zmęczenie, drętwienie kończyn, problemy z pamięcią czy obniżona odporność. Witamina B12 jest magazynowana w wątrobie w ilości 1–10 mg [20, 21]. Mechanizm oszczędzania witaminy B12 odbywa się na zasadzie zwrotnego wchłaniania z przewodu pokarmowego wraz z żółcią. W kolejnym etapie następuje jej wydalanie z żółci do dwunastnicy, skąd następuje ponowne wchłanianie do krwi [21].
Należy podkreślić, że spożywanie produktów roślinnych wzbogacanych w witaminę B12 jest niewystarczające do pokrycia zapotrzebowania. Dane te zostały potwierdzone przez pięcioletnie badania przeprowadzone w Polsce na grupie wegan, u których zaobserwowano obniżenie stężenia tej witaminy pomimo spożywania dużej ilości produktów roślinnych wzbogacanych witaminą B12 [22].
W celu dostarczenia odpowiedniej podaży witaminy B12 zaleca się jej suplementację. Ilość witaminy B12, którą dziecko powinno przyjmować w suplementach, musi być wyższa od dziennego zapotrzebowania [17]. Wynika to z faktu mniejszej biodostępności witaminy z tych źródeł. Witamina B12 podawana nawet w dużych dawkach z suplementów przyswaja się w ilości około 1–2% [20].
Warto monitorować poziom witaminy B12 poprzez oznaczenie jej stężenia w surowicy krwi. Nie powinien być to jednak jedyny parametr diagnostyczny, ponieważ stężenie całkowitej B12 może zależeć od wielu innych pozażywieniowych czynników, takich jak: wiek, czynność przewodu pokarmowego, stan fizjologiczny, płeć czy współistniejące choroby. Warto monitorować poziom witaminy B12 przy użyciu kilku wskaźników, m.in. homocysteiny, holoTC, kwasu metylomalonowego. Zawsze należy brać pod uwagę również parametry morfologii krwi (MCV, HGB, RBC, MCH) oraz wywiad żywieniowo-lekarski.

4. Odpowiednia podaż żelaza oraz cynku

Niedostateczne spożycie żelaza przez dzieci będące na diecie wegetariańskiej jest najczęstszą przyczyną występowania niedokrwistości niedobarwliwej. W badaniu przeprowadzonym na grupie 24 dzieci wegetariańskich w wieku przedpokwitaniowym stwierdzono, że średnie spożycie żelaza było tylko nieznacznie obniżone w porównaniu z zaleceniami dla tej grupy wiekowej. Pomimo niskiej podaży żelaza u 50% dzieci (poniżej 10 mg/d), u 20% zaobserwowano gorsze parametry żelaza całkowitego oraz transferryny w surowicy krwi. Dane te wskazują, że u dzieci na diecie wegetariańskiej wskazane jest kontrolowanie stężenia żelaza [24]. W innych publikacjach wykazano z kolei, że średnie spożycie żelaza w diecie na dietach wegetariańskich było wyższe niż u ich rówieśników odżywiających się według diety tradycyjnej (17,4 mg vs. 13,6 mg) [23]. Dzieci wegetariańskie miały niższe stężenie ferrytyny, natomiast stężenie hemoglobiny było na podobnym poziomie jak u rówieśników niebędących wegaterianami [14].
Żelazo może występować w dwóch formach: hemowej (na plus drugim stopniu utleniania) i niehemowej (na plus trzecim stopniu utleniania). Jedyną formą potrzebną organizmowi jest postać hemowa, która wchłania się przez enterocyty. Biodostępność tej formy żelaza wynosi w przybliżeniu 30% [20]. W roślinach występuje żelazo niehemowe, które dopiero po przejściu w postać zredukowaną przy udziale kwaśnej treści żołądka jest w stanie wchłonąć się w jelicie. Biodostępność żelaza niehemowego jest na poziomie około 10% [21]. 
Składnikiem, który zwiększa przyswajalność żelaza niehemowego z pożywienia, jest obecność witaminy C. W celu zapewnienia lepszego wchłaniania należy łączyć w jednym posiłku produkty zawierające żelazo z produktami będącymi źródłem witaminy C. Rada Żywności i Żywienia USA w celu określenia optymalnej porcji żelaza u dzieci wegetariańskich powyżej 1. r.ż. rekomenduje pomnożenie zalecanego spożycia żelaza (w mg/dzień) przez 1,8 [23]. Instytut Żywienia i Żywności zakłada suplementację żelazem u dzieci tylko w uzasadnionych przypadkach, np. w okresie szybkiego wzrostu [6].
Drugim pierwiastkiem, który może być niedoborowy w diecie wegatariańskich dzieci, jest cynk, co wynika z niskiej jego biodostępności. Występujący w diecie kwas fitynowy utrudnia wchłanianie cynku. Poleca się więc moczenie wszystkich orzechów oraz suchych nasion roślin strączkowych przed spożyciem. Należy również ograniczać picie herbaty czy kakao zwłaszcza do posiłku [6]. 

Tab. 3. Normy zapotrzebowania na żelazo [19]

Tab. 4. Zawartość żelaza w wybranych produktach roślinnych [26]

5. Suplementacja NNKT i witaminy D

W diecie wegetarian obserwuje się również niższe stężenie w organizmie kwasów eikozapentaenowego oraz dokozaheksaenowego. Kwas alfa-linolenowy z rodziny n-3 pochodzenia roślinnego może ulec przemianie do EPA, jednak w bardzo niewielkich ilościach (mniej niż 10%). W dietach wegetariańskich dobrze jest więc zwiększyć spożycie siemienia lnianego (lub oleju lnianego), orzechów (szczególnie włoskich), zielonych warzyw liściastych. Dzieci do 3. r.ż. po zakończeniu karmienia piersią powinny suplementować kwasy DHA i EPA w ilości 150–200 mg/dobę [6]. 
Kolejnym niedoborowym składnikiem jest witamina D odpowiadająca za absorbcję wapnia. W naszej szerokości geograficznej obserwuje się niedobry witaminy D w każdej grupie wiekowej, zwłaszcza w okresie jesienno-zimowym. Warto monitorować stężenie 25-hydroksycholekalcyferolu [25(OH)D3], które powinno mieścić się w przedziale 30–50 ng/ml, by uznać je za optymalne [19]. Wszystkie dzieci, zarówno na diecie wegetariańskiej, jak i tradycyjnej  powinny suplementować cholekalcyferol w dawce 400–600 IU/dobę [19]. U dzieci otyłych należy zwiększyć dawkę do 1200–2000 IU/dobę, w zależności od stopnia otyłości (u otyłych więcej) zwłaszcza w miesiącach wrzesień-kwiecień [19]. 

Proponowane grupy produktów żywnościowych w diecie dzieci wegetariańskich

Lista produktów, które warto wprowadzić do diety dziecka na diecie wegetariańskiej, by zapobiegać niedoborom pokarmowym [17]:

• gotowane warzywa, zwłaszcza z rodziny krzyżowych (np. brokuł, kapusta) – 3 szklanki, 
• surówki (w tym połowa zielonych warzyw liściastych) 2,5 szklanki, 
• kasze – 1,5 szklanki, 
• rośliny strączkowe (fasola, soczewica, groch) – 1 szklanka, 
• owoce (jedną porcję można zastąpić owocami suszonymi) – 600 g, 
• nabiał (mleko, jogurt 2% tłuszczu lub ser twarogowy, od czasu do czasu ser żółty) – 2 szklanki, 
• orzechy/pestki – 3 łyżki, 
• siemię lniane – 1 łyżka zmielonego spożytego na zimno produktu,
• płatki pełnoziarniste – 0,5 szklanki suchego produktu,
• chleb żytni na zakwasie 100%,
• sól jodowana – około 0,5 łyżeczki, 
• algi morskie (wakame, nori, arame) – około 1–3 g.

Porcje poszczególnych produktów powinny być ustalane indywidualnie w zależności od wieku dziecka. 
Warto pamiętać, że dzieci i młodzież będące na dietach wegetariańskich powinny być regularnie poddawane badaniom. Warto w szczególności sprawdzać wskaźniki gospodarki żelazem, witaminę B12, witaminę D oraz ogólne parametry rozwoju. Jeżeli istnieją jakiekolwiek wątpliwości co do zbilansowania diety wegeteriańskiej, warto skorzystać z pomocy specjalisty (dietetyka), który ułoży indywidualny jadłospis. 

Tab. 5. Przykład jednodniowego jadłospisu wegetariańskiego dla dzieci w wieku 4–6 lat

Podsumowanie 

Instytut Żywności i Żywienia rekomenduje wegetariański model żywienia wśród dzieci pod warunkiem właściwego zbilansowania, czyli dostarczenia wszystkich składników odżywczych zgodnie z potrzebami organizmu w danej grupie wiekowej. Dieta wegetariańska w takim samym stopniu niesie za sobą ryzyko niedoborów wybranych składników odżywczych, jak dieta tradycyjna. W przypadku niewłaściwego zbilansowania diety u wegetarian obserwuje się niedostateczną podaż witaminy B12, żelaza, cynku, witaminy D, NNKT. Prawidłowo zbilansowana dieta laktowegetariańska i laktoowowegetariańska jest w stanie zapewnić wszystkie niezbędne do wzrostu i rozwoju składniki. Taki model żywienia jest więc rekomendowany przez Instytut Żywności i Żywienia u dzieci i młodzieży zarówno w żywieniu indywidualnym, jak i zbiorowym [6].

Piśmiennictwo

1. Gertig H., Gawęcki J. Słownik terminów żywieniowych. PWN, Warszawa, 2001.
2. Kołyszko M. Wegetarianizm bez tajemnic. Best Class, Kraków 2010.
3. Kwiatkowski J. Zwyczaje żywieniowe dzieci w wieku przedszkolnym. Probl Hig Epidemiol 2008; 89(4): 527–532. 
4. Łukasik R., Waksmańska R., Gawlik K. et al. Stan wiedzy rodziców na temat żywienia dzieci od urodzenia do 3 lat. Nowa Pediatr 2014; 2: 56–62. 
5. Chabasińska M., Przysławski J., Lisowska A. et al. Typ i czas stosowania diety wegetariańskiej a surowicze stężenie witaminy B12. Prz Gastroenterol 2008; 3(2): 63–67. 
6. Sopiński A.: Odpowiedź na petycję. Ministerstwo Zdrowia. //wegemaluch.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=1338:odpowiedz-na-petycje-ministers/ data korzystania 23.03.2018.
7. Dymkowska-Malesa M., Szparaga A., Ocena żywienia dzieci pozostających na diecie laktoowowegetariańskiej w przedszkolu. Nowa Pediatr 2016; 20(1): 26–30.
8. Szafarska M., Siwińska-Gołębiowska H. et al. Stanowisko Konsultanta Krajowego w dziedzinie Pediatrii i Zespołu Ekspertów w sprawie stosowania w wieku rozwojowym diet wegetariańskich. Stand. Med. Lek. Pediatr. 2002; 4 (7–8): 436–439.
9. Craig W.J., Mangels A.R. American Dietetic Association.Position of the American Dietetic Association: vegetarian diets. J. Am. Diet. Assoc. 2009; 109 (7): 1266–1282.
10. Key K.T., Appleby P.N., Rosell M.S. Health effects of vegetarian and vegan diets. Proceedings of the Nutrition Society 2006; 65: 35–41.
11. Gawęcki J. (red.). Żywienie człowieka. Podstawy nauki o żywieniu, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2010.
12. Forum Zaburzeń Metabolicznych 2013, tom 4, nr 3, 115–121.
13. Gawęcki J., Mossor-Pietraszewska T. Kompendium wiedzy o żywności, żywieniu i zdrowiu, Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006. 
14. //docplayer.pl/7 363 938-Diety-wegetarianskie-klinika-pediatrii-ip-czd-carolina-medical-center.html/ data korzystania 23.03.2018.
15. Sabaté J., Wien M.. Vegetarian diets and childhood obesity prevention. The American Journal of Clinical Nutrition, Volume 91, Issue 5, 2010, P 1525S–1529 S.
16. Książyk J. et al. Rozwój intelektualny i antropologiczna ocena stanu odżywienia dzieci na diecie wegetariańskiej. Standardy Medyczne Pediatria 2012; T.9. 275–280.
17. //dieta.mp.pl/diety/zdrowe_diety/74 452,zalecenia-zywieniowe-dla-wegan-i-wegetarian/ data korzystania 23.03.2018.
18. Rand W.M., Pellett P.L., Young V.R. Meta-analysis of nitrogen balance studies for estimating protein requirements in healthy adults. Am J Clin Nutr. 2003 Jan;77(1):109–27. 
19. Jarosz M. et al. Normy żywienia dla populacji Polski. Instytut Żywienia i Żywności, Warszawa 2017.
20. J.-L. Bresson et al. Scientific Opinion of the Panel on Dietetic Products, Nutrition and Allergies, EFSA J., vol. 999, pp. 1–9, 2009.
21. Bańkowski E. Biochemia. Podręcznik dla studentów uczelni medycznych. 2009.
22. Selhub J., Jacques P. F., Dallal G., Choumenkovitch S., Rogers G. The use of blood concentrations of vitamins and their respective functional indicators to define folate and  vitamin B12 status, Food Nutr. Bull., vol. 29, no. 2 SUPPL., pp. 67–73, 2008.
23. Larsson C.L., Johansson G.K. Dietary intake and nutritional status of young vegans and omnivores in Sweden. Am J Clin Nutr 76, 100–106.
24. Chełchowska M., Klemarczyk W., Ambroszkiewicz J., Gajewska J., Laskowska-Klita T. Ocena statusu żelaza u dzieci na diecie wegetariańskiej. Pediatria Polska 2007; 82; 5–6; 425–429.
25. Kunachowicz H., Nadolna I., Przygoda B., Iwanow K. Tabela składu i wartości odżywczej żywności. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2005.