Dieta wegańska u dzieci

Wegetarianizm w najogólniejszej postaci kładzie szczególny nacisk na wyłączenie z diety mięsa i jego przetworów. Motywem do tego są względy zdrowotne i humanistyczne. Jednocześnie pojęcie wegetarianizmu obejmuje różne modyfikacje diety od mało do bardzo rygorystycznych i restrykcyjnych. Najmniej rygorystycznym rodzajem modyfikacji diety jest semiwegetarianizm, w którym poza produktami roślinnymi dopuszczone jest spożywanie produktów mlecznych, jaj i w ograniczonych ilościach ryb, a nawet drobiu. 
Odmianą wegetarianizmu całkowicie wykluczającą spożywanie produktów pochodzenia zwierzęcego jest weganizm, chociaż istnieją jego odmiany bardziej restrykcyjne, np. dopuszczająca spożywanie produktów roślinnych tylko w postaci surowej (witarianizm) (Schürmann i wsp., 2017, Gertig i Przesławski, 2006). W tabeli 1 przedstawiono różne odmiany diety wegetariańskiej w zależności od stopnia wykluczenia produktów pochodzenia zwierzęcego. 
Zgodnie z podanymi definicjami stosowanie diety wegetariańskiej może oznaczać większe lub mniejsze ograniczenia dotyczące wyboru produktów podchodzenia zwierzęcego, co może istotnie wpływać na skład i jakość diety. Ten sposób żywienia może nieść za sobą zarówno korzystne, jak i negatywne skutki zdrowotne. Wśród korzystnych wymienia się zmniejszenie ryzyka zachorowania na choroby niezakaźne. Warto zaznaczyć, że wiąże się to niejednokrotnie z równoczesną zmianą stylu życia polegającą na niepaleniu tytoniu, unikaniu spożywania alkoholu oraz regularnej aktywności fizycznej. Natomiast negatywne skutki diety wegetariańskiej wynikają z zagrożenia niespełnienia zaleceń żywieniowych, szczególnie u osób stosujących jej wersje najbardziej restrykcyjne. To ryzyko niedoborów wybranych składników pokarmowych występuje w grupach o szczególnych potrzebach żywieniowych, takich jak kobiety ciężarne i karmiące oraz dzieci i młodzież (Traczyk i Jarosz 2017). Ze względu na istniejące kontrowersje dotyczące stosowania diety wegetariańskiej, w tym diety wegańskiej, różne gremia eksperckie na świecie publikują stanowiska dotyczące wpływu tego typu diety na zdrowie w różnych okresach życia. Poniżej przedstawiono stanowiska kilku towarzystw naukowych dotyczące stosowania diety wegetariańskiej, w tym diety wegańskiej u dzieci i młodzieży.

Amerykańskie Towarzystwo Dietetyczne (The American Dietetic Association) (Craig i Mangels, 2009) jak również Kanadyjskie Towarzystwo Pediatryczne (The Canadian Paediatric Society) (Amid i wsp., 2010) w opublikowanych stanowiskach stwierdzają, że dobrze zaplanowana dieta wegetariańska, w tym wegańska, w której zadbano o zawartość wszystkich składników pokarmowych, może stanowić zdrową alternatywę sposobu żywienia we wszystkich okresach życia, również u dzieci i nastolatków. Eksperci zwracają uwagę na kluczowe znacznie edukacji rodziny w prowadzeniu diety i regularnych kontroli stanu zdrowia. Podobne stanowisko sformułowało także The British Nutritional Fundation (Phillips, 2006), jednocześnie zaznaczając, że bardziej restrykcyjne diety, takie jak dieta makrobiotyczna lub dieta oparta tylko na surowych produktach roślinnych, mają często małą wartość energetyczną i zbyt małą zawartość wielu składników odżywczych, co sprawia, że są one całkowicie niewłaściwe dla dzieci. W 2017 roku ukazało się stanowisko Włoskiego Towarzystwa Żywienia Człowieka (The Italian Society of Human Nutrition) dotyczące wpływu diety wegetariańskiej na zdrowie człowieka w różnych okresach życia (Agnoli i wsp., 2017). W publikacji skoncentrowano się głównie na ocenie wpływu na zdrowie diety laktoowowegetariańskiej oraz diety wegańskiej, jednak czasami omówiono również wpływ innych modyfikacji, przykładowo diety makrobiotycznej w jej wersji ograniczającej spożycie produktów pochodzenia zwierzęcego. Eksperci stwierdzają, że dobrze zaplanowana dieta wegetariańska dostarczająca różnych produktów i zapewniająca odpowiednią ilość zwłaszcza witaminy B12 pozwala na dostarczenie adekwatnej do potrzeb ilości składników pokarmowych. Jednocześnie w opracowaniu wskazano na ryzyko wystąpienia niedoborów żywieniowych u dzieci na diecie makrobiotycznej. Eksperci zalecają odpowiednią edukację osób stosujących tego typu dietę. 
W powyższych stanowiskach grup eksperckich, wskazujących na możliwe stosowanie diety wegetariańskiej, w tym wegańskiej u dzieci i młodzieży, zawsze zwraca się uwagę na konieczność zapewnienia właściwej podaży składników pokarmowych, takich jak: białko, witamina B12, witamina D, wapń, żelazo, cynk, jod, długołańcuchowe wielonienasycone kwasy tłuszczowe omega 3. W przypadku wymienionych składników pokarmowych istnieje duże ryzyko wystąpienia ich niedoborów. Dlatego też konieczne jest regularne ocenianie jakości diety, jej zbilansowania, jak również uwzględnienie w diecie produktów wzbogacanych i wprowadzanie odpowiedniej suplementacji dietetycznej. Zaznaczane jest również znaczenie edukacji osób i rodzin osób stosujących dietę wegetariańską w dowolnej jej odmianie, jak również regularnej oceny medycznej. 
Trzeba zaznaczyć, że dostępna jest bardzo mała liczba badań dotyczących stosowania diety wegańskiej u dzieci w krajach wysoko rozwiniętych. Schurmann i wsp. (2017) do przeglądu piśmiennictwa dotyczącego stosowania diety wegetariańskiej u dzieci ostatecznie włączyli 16 badań, z czego tylko dwa dotyczące diety wegańskiej. Pierwsze z nich było opublikowane w 1988 roku i uczestniczyło w nim 39 dzieci z Wielkiej Brytanii w wieku 1–7 lat. Większość dzieci otrzymywała witaminy B12 i D w postaci suplementów. Rozwój fizyczny i umysłowy był zgodny z wiekiem, ale masa ciała i jej przyrost były poniżej 50. centyla. Dodatkowo stwierdzono, że wartość energetyczna diety, podaż witaminy D i wapnia były poniżej wartości referencyjnych. Drugie badanie przeprowadzono w USA z udziałem 404 dzieci w wieku 0–10 lat. Większość niemowląt była karmiona piersią przez 12 miesięcy. 83% dzieci przeszło na dietę wegańską zaraz po odstawieniu od piersi, pozostałe przez dwa pierwsze lata były na diecie lakto- lub owowegetariańskiej. Głównym źródłem białka była u tych dzieci soja. Mleko sojowe wzbogacane witaminami A, D i B12 zastępowało mleko krowie. Rozwój fizyczny był zgodny z wartościami referencyjnymi, ale w wieku 0–3 lata dzieci były średnio o 2 cm niższe od wartości referencyjnych. Wraz z dojrzewaniem średnia masa ciała i średni wzrost osiągnęły u badanych 50 centyl. Ostatecznie autorzy przeglądu literatury stwierdzili, że dostępne wyniki badań są niewystarczające, aby na ich podstawie sformułować jednoznaczne wnioski dotyczące wpływu diety wegetariańskiej, jak i wegańskiej na zdrowie niemowląt, dzieci i nastolatków z krajów wysoko rozwiniętych. 
W portugalskim programie dotyczącym promocji zdrowej diety (The Portuguese National Programme for the Promotion of a Healthy Diet) (Silva i wsp., 2015) zaleca się, aby karmienie piersią u niemowląt na diecie wegańskiej było wydłużone do ukończenia przez nie 2. r.ż., tak aby pod osłoną karmienia piersią możliwe było osiągnięcie przez nie dużej różnorodności w spożywanych produktach spożywczych. W ten sposób możliwe jest zapewnienie właściwej podaży pełnowartościowego białka z mleka matki w pierwszych latach życia dziecka. 
W 2016 roku ukazało się stanowisko Niemieckiego Towarzystwa Żywieniowego (The German Nutrition Society – DGE) dotyczące stosowania diety wegańskiej (Richter i wsp., 2016). Stwierdzono w nim, że stosowanie diety opartej wyłącznie na produktach pochodzenia roślinnego niesie za sobą trudność w zapewnieniu odpowiedniej podaży niektórych składników pokarmowych. Największą trudność stanowi zapewnienie odpowiedniej podaży witaminy B12 w tego typu diecie. Innymi składnikami, których podaż w diecie wegańskiej może być zbyt niska, są: białko o dostatecznej zawartości aminokwasów egzogennych, długołańcuchowe wielonienasycone kwasy tłuszczowe omega 3, witaminy (witamina D, ryboflawina), niektóre składniki mineralne (wapń, żelazo, jod, cynk i selen). Dlatego też DGE nie zaleca stosowania diety wegańskiej kobietom ciężarnym, kobietom karmiącym, niemowlętom, dzieciom i nastolatkom. Osobom, które zamierzają stosować dietę wegańską pomimo istniejących zagrożeń, zaleca się ciągłą suplementację witaminy B12 oraz ocenianie podaży składników pokarmowych, zwłaszcza tych, których ryzyko niedoboru jest duże, i ewentualne włączanie żywności wzbogaconej lub suplementów diety. Osoby stosujące tego typu dietę powinny być objęte edukacją żywieniową. Warto dodać, że Komitet Żywienia Niemieckiego Towarzystwa Pediatrycznego i Medycyny Młodzieżowej (The Nutrition Committee of the German Society of Paediatrics and Adolescent Medicine) nie zaleca stosowania diety wegańskiej u zdrowych niemowląt, chyba że uwzględnione jest włączenie odpowiednich suplementów diety (Bührer i wsp., 2014 za Richter i wsp., 2016).
Również Polscy eksperci z Instytutu Żywności i Żywienia w Warszawie (Traczyk i Jarosz, 2017) zaznaczają, że prawidłowo zbilansowana dieta wegetariańska zawierająca w swoim składzie mleko i jego przetwory lub/i jaja może dostarczać dostateczną podaż wszystkich składników pokarmowych we wszystkich okresach życia. Konieczne jest jednak, aby dieta taka była maksymalnie zróżnicowana i dostarczała jednocześnie różnych produktów roślinnych. Podkreśla się jednocześnie, że dieta wegańska może być stosowana jedynie przez osoby dorosłe, jeżeli używane są w niej produkty wzbogacone oraz w miarę potrzeb stosowana będzie suplementacja uzupełniająca witamin D i B12 oraz wapnia. 
W ocenie wpływu diety wegetariańskiej na rozwój organizmu człowieka istotne jest określenie stopnia ograniczeń dietetycznych. Dlatego też zasadniczo można te diety rozdzielić na dwie grupy: pierwszą, w której dopuszczone jest spożywanie produktów mlecznych, ewentualnie jaj łącznie z różnymi produktami roślinnymi; drugą, w której spożywane są wyłącznie produkty pochodzenia roślinnego, czyli weganizm. Im większe restrykcje w doborze grup produktów w diecie, tym większe są trudności w dobrym jej zbilansowaniu. Zwłaszcza u dzieci niedobory żywieniowe mogą powodować ich gorszy rozwój. Niemowlęta i małe dzieci są mniej zdolne do kontroli własnego spożycia żywności w stosunku do apetytu, dlatego też monitorowanie masy ciała powinno być główną wskazówką adekwatności poboru energii wraz z racją pokarmową. Niektóre typy diety wegetariańskiej mogą mieć stosunkowo małą wartość energetyczną, dlatego w niektórych przypadkach konieczne jest zwiększenie gęstości energetycznej posiłków (Phillips, 2005). 

Białko

Poza zapewnieniem odpowiedniej wartości energetycznej diety konieczne jest zapewnienie w niej właściwej podaży białka, a wraz z nim odpowiedniej ilości aminokwasów egzogennych. Białka są wielkocząsteczkowymi związkami organicznymi, zbudowanymi z aminokwasów. Organizm wykorzystuje 20 aminokwasów do produkcji własnych białek. Natomiast ze względu na rolę, jaką aminokwasy odgrywają w żywieniu człowieka, przyjęto podział na aminokwasy endogenne, egzogenne i warunkowo egzogenne. Aminokwasy endogenne są produkowane przez organizm w ilości wystarczającej, aby zaspokoić potrzeby organizmu. Aminokwasy egzogenne muszą być w całości dostarczone z dietą, gdyż organizm ich nie wytwarza, natomiast aminokwasy warunkowo egzogenne są wytwarzane przez organizm, jednak w niektórych warunkach ich synteza może być niewystarczająca i muszą być uzupełnione wraz z dietą. Przykładem aminokwasu względnie egzogennego jest histydyna, która jest niezbędna w okresie intensywnego wzrostu u dzieci (Włodarek i wsp., 2014, Gertig i Przesławski, 2006, Hryniewiecki i Roszkowski, 2010). W tabeli 2 przedstawiono podział aminokwasów. 

Białka pochodzenia zwierzęcego zawierają wszystkie aminokwasy egzogenne i dostarczają ich w odpowiedniej ilości i proporcji oraz mają wysoką strawność, co sprawia, że prawie w całości są wykorzystywane do syntezy własnych białek organizmu. Z kolei białka pochodzenia roślinnego mają mniejszą wartość odżywczą, którą ograniczają aminokwasy, takie jak lizyna, tryptofan oraz metionina, które występują w nich w zbyt małej ilości. Ponadto białka roślinne mają mniejszą strawność niż białka zwierzęce. W tradycyjnej diecie produkty pochodzenia zwierzęcego (jaja, mleko i jego przetwory, mięso, drób, ryby) pełnią dominującą rolę w pokryciu zapotrzebowania na białko. Produkty pochodzenia roślinnego zawierają z reguły małe ilości białka (1–2%), jednak ze względu na spożywanie ich w znacznych ilościach mogą być źródłem istotnej ilości białka w diecie. Niektóre warzywa mogą zawierać ok. 5% białka, a suche nasiona roślin strączkowych nawet ok. 25% białka. Możliwe jest uzupełnianie składu aminokwasowego białek poprzez łączenie rożnych grup produktów w posiłku. Przykładowo produkty zbożowe (ubogie w lizynę, ale bogate w metioninę) mogą być łączone z warzywami strączkowymi (bogate w lizynę, ale ubogie w metioninę). W ten sposób można zwiększać wartość odżywczą białek w posiłku. Należy jednak pamiętać, aby białka mające wzajemnie uzupełnić swój skład aminokwasowy spożywać możliwie jednoczasowo (Włodarek i wsp., 2014, Gertig i Przesławski, 2006, Hryniewiecki i Roszkowski, 2010). Zatem jeśli w codziennej diecie dostarczane są różne źródła białka roślinnego, takie jak zboża, rośliny strączkowe i ziemniaki, oraz zapewniona jest odpowiednia wartość energetyczna diety, możliwe jest pokrycie zapotrzebowania organizmu osoby dorosłej na białko. Nie jest jednak jasne, czy jest to również możliwe w przypadku małych dzieci. Wątpliwości budzi kwestia, czy zwiększone wymagania dotyczące podaży egzogennych aminokwasów mogą być pokryte w okresie intensywnego wzrostu wyłącznie przez białko roślinne, ponieważ jakość białka roślinnego jest niższa niż białka zwierzęcego. Niemowlęta i dzieci wymagają dostarczania stosunkowo większej ilości egzogennych aminokwasów niż dorośli. W przypadku prawidłowego łączenia różnych źródeł białka roślinnego, jakość białka w racji pokarmowej może być zwiększona, jednak wymaga to zwiększenia ogólnej podaży białka, aby zwiększyć ilość aminokwasów egzogennych (Richter i wsp., 2016). Dlatego też zwraca się uwagę, aby w przypadku stosowania diety wegańskiej podaż białka zwiększyć o 30–35% w diecie dzieci poniżej 2. r.ż., a w wieku 2–6 lat o 20–30%. Również w przypadku nastolatków na diecie wegańskiej należy zadbać o zwiększenie podaży białka w diecie (Agnoli i wsp., 2017).

Witamina B12 

U osób stosujących dietę wegańską pojawia się bardzo duże ryzyko wystąpienia niedoboru witaminy B12. Jest to spowodowane tym, że występuje ona praktycznie wyłącznie w produktach pochodzenia zwierzęcego, podczas gdy produkty roślinne są jej całkowicie pozbawione. W zależności od rodzaju produktów zwierzęcych witamina B12 różni się formą, w której występuje: w mięsie i produktach mięsnych występuje głównie adenozylokobalamina i hydroksykobalamina, a w mleku i produktach mlecznych – metylokobalamina i hydroksykobalamina. W organizmie człowieka witamina ta może być wytwarzana przez mikroflorę jelita grubego, ale jej wykorzystanie z tego źródła nie jest dokładnie określone (Włodarek i wsp., 2014). U osób stosujących dietę wegańską, które nie spożywają produktów wzbogaconych w witaminę B12, właściwie nie jest możliwe jej dostarczenie z samej diety zawierającej żywność konwencjonalną i fermentowaną. W wyniku fermentacji bakteryjnej produkty pochodzenia roślinnego, takie jak kiszona kapusta, mogą zawierać śladowe ilości witaminy B12. Niektóre produkty (np. grzyby Shiitake, algi morskie) mogą zawierać witaminę B12, jednak jej ilość może być różna i nie jest jasne, w jakim stopniu jest biologicznie dostępna. Dlatego też weganie mogą zapewnić sobie odpowiednią podaż witaminy B12 jedynie poprzez jej suplementację (Richter i wsp., 2016).

Długołańcuchowe nienasycone kwasy tłuszczowe omega 3 

Do długołańcuchowych wielonienasyconych kwasów tłuszczowych omega 3 zaliczane są kwasy: α-linolenowy (ALA – α-linolenic acid), eikozapentaenowy (EPA – eicosapentaenoic acid) i dokozaheksaenowy (DHA – docosahexaenoic acid). ALA występuje w chloroplastach zielonych warzyw liściastych oraz nasionach lnu, rzepaku i w orzechach włoskich. EPA i DHA znajdują się w rybach, fitoplanktonie morskim i algach, dlatego też w diecie głównym źródłem tych kwasów są tłuszcze pochodzące z ryb i zwierząt morskich, których pokarmem jest plankton lub ryby. W organizmie człowieka dochodzi do syntezy DHA i EPA z ALA, jednak proces ten jest mało efektywny m.in. u wcześniaków i zdrowych dzieci urodzonych o czasie z powodu niskiej wydolności endogennych elongaz i desaturaz uczestniczących w tej przemianie. U osób dorosłych proces ten również może być niewystarczająco wydajny, aby uzyskać stężenie DHA i EPA odpowiednie dla utrzymania dobrego stanu zdrowia (Włodarek, 2017). W przypadku stosowania diety wegańskiej podaż kwasów EPA i DH z pożywieniem jest zdecydowanie niedostateczna (Richter i wsp., 2016). 

Żelazo 

Żelazo w przewodzie pokarmowym jest wchłaniane w górnym odcinku jelita cienkiego, jednakże mechanizm i efektywność wchłaniania są uzależnione od jego formy. W przypadku formy hemowej (występującej w produktach zwierzęcych), wchłanianie jest większe i sięga 20%, podczas gdy w przypadku formy niehemowej (występującej w produktach roślinnych) – małe 1–5%. Żelazo niehemowe może być wchłanianie w przewodzie pokarmowym po zredukowaniu jonów Fe3+ do Fe2+, co odbywa się przy udziale kwasu solnego znajdującego się w żołądku oraz witaminy C. Wchłanianie żelaza niehemowego zależne jest ponadto od zawartości innych składników diety, które mogą zwiększać lub zmniejszać jego wchłanianie. Składnikami zwiększającymi jego wchłanianie jest kwas askorbinowy, podczas gdy zmniejszającymi – fityniany, szczawiany, taniny, fosforany, zasadowe pH, niektóre białka roślinne i wapń (Włodarek i wsp., 2014). Ze względu na niską przyswajalność żelaza z produktów pochodzenia roślinnego osoby na diecie wegańskiej są narażone na jego niedobór w organizmie. Równoczesne spożywanie pokarmów bogatych w witaminę C lub inne kwasy organiczne poprawia biodostępność żelaza (Richter i wsp., 2016). 
Jak wspomniano wcześniej, innymi składnikami pokarmowymi, których niedobory mogą wystąpić u osób stosujących dietę wegańską, są wapń ze względu na wykluczenie z diety produktów mlecznych (najlepszego pokarmowego źródła wapnia), cynk – ze względu na jego mniejszą biodostępność z diety wegetariańskiej. Ponadto zwraca się uwagę na możliwe niedobory jodu, selenu, witaminy D i ryboflawiny (Craig i Mangels, 2009, Richter i wsp., 2017). 

Podsumowanie

W stanowiskach znacznej części towarzystw naukowych stwierdza się, że stosowanie diety wegetariańskiej, w tym wegańskiej, jest możliwe we wszystkich okresach życia, również u dzieci i młodzieży. Wymaga to jednocześnie właściwego bilansowania diety, niejednokrotnie stosowania żywności wzbogaconej oraz suplementów diety. Wymagana jest również regularna ocena medyczna. Ze względu jednak na szczególne potrzeby żywieniowe dzieci i młodzieży istnieją wątpliwości co do stosowania diety wegańskiej w tych grupach wieku. Liczba dostępnych badań dotyczących wpływu diety wegańskiej na zdrowie dzieci i młodzieży jest bardzo mała. Dlatego też część ekspertów przestrzega przed stosowaniem diety wegańskiej w okresie rozwojowym. Zatem, w oparciu o istniejący stan wiedzy, właściwe wydaje się, aby u dzieci i młodzieży nie stosować bardzo restrykcyjnych form diety wegetariańskiej, dopuszczając do obecności w diecie niektórych produktów pochodzenia zwierzęcego. 

Piśmiennictwo

1. Schürmann S., Kersting M., Alexy U. Vegetarian diets in children: a systematic review. Eur J Nutr (2017) 56:1797–1817.
2. Gertig H., Przesłąwski J. Bromatologia. Wydawnictwo Lekarskie PZWL 2006.
3. Traczyk I., Jarosz M. Dieta wegetariańska. (w) Jarosz M. (red.) Dietetyka, żywność, żywienie w prewencji i leczeniu. Wystawnictwo IŻŻ. Warszawa 2017, 126–133. 
4. Craig W.J., Mangels A.R. American Dietetic Association. Position of the American Dietetic Association: vegetarian diets. J Am Diet Assoc. 2009 Jul;109(7):1266–82.
5. Amid M. Canadian Paediatric Society. Vegetarian diets in children and adolescents. Paediatr Child Health 2010, 15, 5, 303–308.
6. Phillips F. British Nutritional Foundation. Vegetarian nutrition. June 2006. //www.nutrition.org.uk/attachments/106_Vegetarian%20nutrition.pdf. (8.05.2018)
7. Agnoli C., Baroni L., Bertini I., Ciappellano S., Fabbri A., Papa M., Pellegrini N., Sbarbati R., Scarino M.L., Siani V., Sieri S. Position paper on vegetarian diets from the working group of the Italian Society of Human Nutrition. Nutr Metab Cardiovasc Dis. 2017, 27(12):1037–1052. 
8. Silva S.C.G., Pinho J.P., Borges C., Santos C.T., Santos A., Graça P. Guidelines for the healthy vegetarian diet. National Programme for the Promotion of a Healthy Diet, Direção-Geral da Saúde (Hg). Guidelines for a healthy vegetarian diet. Lissabon (2015).
9. Richter M., Boeing H., Grünewald-Funk D., Heseker H., Kroke A., Leschik-Bonnet E., Oberritter H., Strohm D., Watzl B. for the German Nutrition Society (DGE) Vegan Diet. Position of the German Nutrition Society (DGE). Ernaehrungs Umschau international 2016, 4, 92‑102.
10. Bührer C., Genzel-Boroviczény O., Jochum F. et al. (2014) Ernährung gesunder Säuglinge. Monatsschr Kinderheilkd 162: 527–538.
11. Włodarek D., Lange E., Kozłowska L., Głąbska D. Dietoterapia. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2014.
12. Hryniewiecki L., Roszkowski W., Białka. Gawęcki J (red.). Żywienie człowieka. Podstawy nauki o żywieniu. Wydawnictwo Naukowe PWN. Warszawa; 2010, s. 204–222.
13. Bułhak-Jachymczyk B. Białko. W: Jarosz M., Bułhak-Jachymczyk B. (red.) Normy żywienia człowieka. Podstawy prewencji otyłości i chorób niezakaźnych. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL; 2008, s. 61–90.
14. Włodarek D. Suplementacja wielonienasyconymi kwasami tłuszczowymi omega 3 w prewencji chorób układu krążenia. Kardiologia po Dyplomie, 2017, Nr 6, s. 17-20.