Fitoterapia to dział medycyny i farmakologii zajmujący się wytwarzaniem leków ziołowych z naturalnych surowców uzyskiwanych z roślin leczniczych oraz ich stosowaniem w profilaktyce i terapii chorób. Pierwsze wiadomości o ziołolecznictwie znajdują się w dokumentach historycznych Babilonii i Asyrii z okresu ok. 2000 lat p.n.e.
Wśród roślin leczniczych wymieniano już wówczas rumianek, lulek, szafran, piołun, lukrecję gładką, babkę lancetowatą, nagietek i właśnie bluszcz Hedera hedelix. Jednak za kolebkę wiedzy lekarskiej uważany jest starożytny Egipt, gdzie lecznictwem zajmowali się kapłani. Przy świątyniach uprawiano rośliny lecznicze, a leki były sporządzane w specjalnych komnatach, według ściśle ustalonych przepisów.
W Europie pierwsi medycy – starożytni Grecy, którzy
przejęli wiele z kultur egipskiej i egejskiej, także wykorzystywali rośliny w swoich praktykach. Hipokrates, ojciec medycyny, przyczynił się do olbrzymiej popularności właśnie bluszczu. Dioskurydes, lekarz wojskowy podczas panowania Nerona zalecał stosowanie tej rośliny do opatrywania ran. Ponad tysiąc lat później św. Hildegarda z Bingen opisała właściwości lecznicze bluszczu w swoich słynnych księgach, a Leonardo da Vinci (1452–1519) wskazywał na lecznicze właściwości tej rośliny, ale stosowanej zewnętrznie [1, 2].
Dopiero w XIX wieku na południu Francji zaczęto stosować wyciągi z liści tej rośliny jako lek zwalczający kaszel.
W późniejszym okresie odkryto, że liście bluszczu Hedera hedelix zawierają hederakozyd C i jego pochodne saponiny –
alfa-hederynę, substancję, która jest odpowiedzialna za farmakologiczne działanie rozkurczające, sekretolityczne oraz wykrztuśne tej rośliny. H. hedelix jest rzadkim przykładem farmaceutycznie stosowanej rośliny z dokładnie poznanym mechanizmem działania jednego z jej składników.
Podstawą jego działania jest niedopuszczenie do internalizacji receptorów β adrenergicznych na powierzchni mięśniówki gładkiej oskrzeli i pneumocytów II typu. Prowadzi to do wzrostu wrażliwości na endogenną adrenalinę, a to skutkuje rozszerzeniem oskrzeli, a także zwiększeniem produkcji surfaktantu [3–5].
W ostatnich latach wykazano inny ważny mechanizm działania wyciągu z bluszczu pospolitego. Na modelu mysim badano wpływ wyciągu z liści bluszczu EA 575 na indukowane lipopolisacharydami uwalnianie IL-6 z makrofagów. Grupa kontrolna w tym czasie otrzymywała kortykosteroidy. Wykazano istotne statystycznie zmniejszenie uwalniania IL-6, a efekt był zależny od zastosowanej dawki wyciągu. IL-6 odgrywa kluczową rolę w procesach zapalnych, a także w regulacji odpowiedzi odpornościowej poprzez uwalnianie różnych cytokin. Cytokina ta jest produkowana m.in. przez makrofagi aktywowane w obrębie układu oddechowego w odpowiedzi na stymulujące bodźce, takie jak wirusy czy alergeny. Pacjenci z chorobami zapalnymi układu oddechowego czerpią wyraźne korzyści z terapii wiodących do zmniejszenia uwalniania IL-6 [6].
Inna grupa badaczy, również na podstawie histopatologicznej oceny płuc w mysim modelu astmy oskrzelowej opisała zmniejszenie rozplemu komórek kubkowych i ścieńczenie przerośniętej błony podstawnej po podaniu wyciągu z bluszczu [7].
Chcąc zagwarantować bezpieczeństwo i potencjalną siłę działania wyciagu ziołowego z wysoką zawartością aktywnych składników, istotne jest znalezienie i zoptymalizowanie procesów produkcyjnych. Wyciągi roślinne uzyskiwane przy zastosowaniu różnych procedur mogą różnić się zawartością poszczególnych składników, efektem terapeutycznym i bezpieczeństwem. W konsekwencji dane kliniczne dotyczące wyciągów uzyskiwanych różnymi metodami nie mogą być porównywane. Opatentowany wyciąg EA 575® spełnia wymogi skuteczności terapeutycznej oraz bardzo dobrej tolerancji. Suche liście są najpierw mieszane z wodą i alkoholem w celu uwolnienia składników. Po tak zwanej fazie ekstrakcji alkohol zostaje usunięty, a reszta koncentratu – wysuszona. W ten sposób pozostają najbardziej pożądane składniki. Jest to tak zwany suchy ekstrakt, który następnie zostaje przetworzony i może zostać wykorzystany w dowolnej postaci (syropu, tabletek musujących i płynnego roztworu) przy zachowaniu takiej samej dawki terapeutycznej w każdym z produktów.
Badania – wyciąg z bluszczu jako preparat wykrztuśny
Maidannik i wsp. w badaniu kontrolowanym u 72 dzieci z ostrą infekcją układu oddechowego porównywali efekt terapeutyczny wyciągu z bluszczu z efektem terapeutycznym ambroksolu. Leczenie trwało 7–14 dni w zależności od ciężkości choroby, w trakcie obserwowano podobnie szybkie ustępowanie kaszlu, a w grupie leczonej wyciągiem roślinnym szybsze zmniejszanie się zmian osłuchowych [8].
W kontrolowanym badaniu Balbot i wsp. u 50 dzieci z ostrym zapaleniem oskrzeli porównywali działanie wyciągu z bluszczu z działaniem acetylocysteiny (ACC). Preparaty podawane były przez 7–10 dni. Oceniając efekt kliniczny oraz parametry spirometryczne, wykazano podobny efekt wykrztuśny oraz poprawę wyników badań czynnościowych układu oddechowego [9].
Podobne, korzystne efekty terapii, zaobserwowali w grupie 99 pacjentów dorosłych z zapaleniem oskrzeli leczonych wyciągiem z bluszczu Meyer-Wegener i wsp. Chorzy w ramach randomizowanego, kontrolowanego, z podwójnie ślepą próbą badania otrzymywali wyciąg EA 575® lub ambroksol przez cztery tygodnie. Efekt terapeutyczny oceniano klinicznie i za pomocą spirometrii. Pacjenci wypełniali również dzienniczki dotyczące swoich objawów. W badaniu wykazano dobrą lub bardzo dobrą tolerancję preparatu oraz poprawę parametrów czynnościowych układu oddechowego. Efekt broncholityczny był zdecydowanie wyraźniejszy w grupie leczonej wyciągiem z bluszczu [10].
Badania – wyciąg z bluszczu jako preparat w astmie oskrzelowej
W celu oceny efektu wyciągu z bluszczu na poprawę parametrów wentylacyjnych u dzieci z astmą oskrzelową Mannsfield i wsp. zastosowali go w randomizowanym, kontrolowanym placebo badaniu z podwójnie ślepą próbą – 24 pacjentom podawano EA 575® dwa razy w ciągu dnia oraz oddzielnie placebo przez trzy dni z zachowaniem odstępu na wypłukanie leku. Odnotowano znamienne statystycznie i klinicznie zmniejszenie oporów płucnych podczas terapii wyciągiem (spadek RAW o 23,6%) w porównaniu do placebo. Trzy godziny po zastosowaniu wyciągu wzrost FEV1 był porównywalny ze wzrostem FEV1 po trzech godzinach
od zastosowania β-mimetyków. Badanie to wprawdzie zostało przeprowadzone na niewielkiej grupie badanych, jednak potwierdziło skuteczność zastosowanego wyciągu [11].
Kolejna praca, w której oceniano wyciąg jako leczenie wspomagające u dzieci z częściowo kontrolowaną lub niekontrolowaną astmą oskrzelową, to badanie Zeila i wsp. Do badania zakwalifikowano 30 dzieci otrzymujących wziewne kortykosteroidy – odpowiednik 400 µg budesonidu. Pacjentom tym dodatkowo podawano wyciąg z bluszczu lub placebo przez 28–30 dni, po czym następowała tak samo długo trwająca faza wypłukania leku. W celu oceny efektu terapeutycznego przeprowadzano badania spirometryczne. U chorych otrzymujących aktywny preparat obserwowano poprawę parametrów oddechowych w zakresie wartości MEF75-25 i MEF25 (drobne oskrzela) oraz VC [12].
Badania – tolerancja i bezpieczeństwo
Tolerancja i bezpieczeństwo wyciągu Hedera helix zostało ocenione w prospektywnym badaniu Fazio i wsp. obejmującym 9657 pacjentów z ostrymi i przewlekłymi schorzeniami oskrzeli. 53% chorych stanowiły dzieci. Chorzy otrzymywali badany preparat przez siedem dni. W 96% przypadków tolerancja leczenia oceniona została jako dobra lub bardzo dobra. Niepożądane objawy dotyczyły 2% chorych i były to zwykle nieznaczne zaburzenia żołądkowo-jelitowe.
U większości pacjentów prawdopodobnie można było powiązać te objawy z jednocześnie stosowaną antybiotykoterapią [13].
Podsumowanie
Od dekad wyciąg z liści bluszczu jest stosowany w leczeniu chorób układu oddechowego u dzieci, którym towarzyszy produktywny kaszel. Działanie preparatu wynika przede wszystkim z jego właściwości sekretolitycznych i broncholitycznych. Jego główne, aktywne składniki saponiny, a zwłaszcza alfa-hederyna, odpowiadają za efekt terapeutyczny. To działanie pozwala na stosowanie preparatu jako terapii wspomagającej w przewlekłych chorobach zapalnych układu oddechowego, takich jak astma oskrzelowa. Efektywność, tolerancja i bezpieczeństwo zostały przebadane i potwierdzone w wielu badaniach klinicznych.
