Zgodnie z definicją Światowej Organizacji Zdrowia maltretowanie dzieci oznacza znęcanie się i zaniedbywanie dzieci poniżej 18. r.ż. Pod pojęciem tym rozumie się wszystkie rodzaje fizycznego lub emocjonalnego maltretowania, a także wykorzystywanie seksualne, lekceważenie, zaniedbywanie i wyzysk finansowy, zmierzające do potencjalnego zniszczenia zdrowia dziecka oraz zaburzenia jego procesów poznawczych, poczucia własnej wartości i zaufania w kontaktach międzyludzkich. Kluczową rolę w dążeniu do wykrycia, a następnie ujęcia sprawców przestępstw odgrywają lekarze pediatrzy, którzy mogą zetknąć się z różnymi formami maltretowania dziecka. W takich wypadkach, dla wyższego dobra, jakim są zdrowie czy nawet życie ofiar, zostają oni zwolnieni z obowiązku dochowania tajemnicy lekarskiej.
Obowiązek zawiadomienia
Przy wykonywaniu praktyki lekarskiej, czy to odbywając wizytę domową w miejscu zamieszkania pacjenta, czy to udzielając świadczeń w placówkach medycznych, oprócz zdiagnozowania jednostki chorobowej, lekarz pediatra może odkryć inne, i to dużo poważniejsze symptomy, które będą świadczyć o stosowaniu przez rodziców, opiekunów, czy też innych osób – przemocy fizycznej bądź psychicznej względem dziecka. Tych pierwszych przypadków, tj. przypadków przemocy fizycznej, jest zdecydowanie więcej, choć należy zwrócić uwagę, że przemoc tego rodzaju jest o wiele łatwiejsza do zdiagnozowania, jej skutki (takie jak przykładowo sińce, zadrapania, blizny na ciele dziecka) są widoczne gołym okiem. Trudniejsze do stwierdzenia i wymagające poczynienia wnikliwszych ustaleń wydaje się zdiagnozowanie ofiary przemocy psychicznej.
Pojawia się pytanie, jak powinien zachować się lekarz, który podejrzewa stosowanie wobec małoletniego pacjenta przemocy. Jakie kroki powinien podjąć, by uchronić dziecko przed kolejnymi atakami, a następnie co zrobić, by pociągnąć do odpowiedzialności sprawców przestępnych działań.
Wykrywalność czynów zabronionych jest uzależniona w dużej mierze od sprawnego systemu informowania organów ścigania o podejrzeniu popełnienia przestępstw na szkodę dziecka, stąd tak ważna rola lekarzy w tym zakresie. W przypadku podejrzenia używania przemocy wobec dziecka, pierwszą czynnością powinno być niezwłoczne zawiadomienie organów ścigania – najbliższej jednostki policji lub prokuratury właściwej dla miejsca zamieszkania małoletniego pacjenta. Obowiązek zawiadomienia o popełnieniu przestępstwa przez każdą osobę, która o fakcie tym powzięła informację, wynika z tak zwanego społecznego obowiązku zawiadomienia o przestępstwie. Nadto jednak w przypadku lekarza obowiązek ten uszczegółowiony został o konieczność zawiadomienia o możliwości popełnienia przestępstwa z użyciem przemocy, jeżeli podejrzenie to poweźmie w trakcie wykonywania swoich obowiązków służbowych.
W przypadku nagłym, gdy lekarz zostaje zawiadomiony przez osoby z dalszego otoczenia, (przykładowo sąsiadów ofiary przemocy) i kiedy osoby dorosłe pozostające w tym samym miejscu zamieszkania odmawiają otwarcia drzwi lekarzowi, organy ścigania winny zostać zawiadomione telefonicznie za pośrednictwem numeru alarmowego 112. Nie trzeba wówczas martwić się o wybór odpowiedniej jednostki – tak zwanej właściwej miejscowo, gdyż w przypadkach nagłych organy ścigania zobowiązane są do podjęcia natychmiast czynności zmierzających do ochrony dobra dziecka, zaś w dalszej kolejności samodzielnie przekazują sprawę właściwej jednostce.
Lekarz powinien również rozważyć wystąpienie do sądu opiekuńczego właściwego dla miejsca zamieszkania dziecka z wnioskiem w trybie art. 109 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, tj. o wydanie przez sąd stosownych zarządzeń w trybie interwencyjnym. Działając w tym trybie, Sąd może zadecydować nawet o umieszczeniu dziecka w rodzinie zastępczej. Istotnym elementem jest sporządzenie przez lekarza zaświadczenia, według wzoru ustalonego przez ministra właściwego do spraw zdrowia, o przyczynach i rodzaju uszkodzeń ciała związanych z użyciem przemocy w rodzinie.
Sposób zawiadomienia – uprawnienia i obowiązki
Zawiadomienie może zostać złożone pisemnie lub ustnie do protokołu. Elementy, jakie powinno zawierać zawiadomienie, to: dane osoby bądź placówki zawiadamiającej, dane osobowe dziecka oraz jego adres zamieszkania, data i miejsce oraz okoliczności powzięcia podejrzenia popełnienia przestępstwa wobec dziecka, fachowy opis obrażeń dziecka, zgodnie z posiadaną wiedzą medyczną i doświadczeniem życiowym oraz wskazanie miejsca przechowywania dokumentacji medycznej. Informacje te pozwolą na ograniczenie zbędnych czynności wyjaśniających i na przyspieszenie działań mających na celu ochronę dobra dziecka.
Przesłuchanie rozpoczyna się od odebrania podstawowych danych od osoby zawiadamiającej – jej imienia, nazwiska, miejsca zamieszkania, wieku, zawodu, karalności za składanie fałszywych zeznań. Następnie lekarz winien opisać w sposób w miarę szczegółowy zdarzenia, zgodnie z własnymi obserwacjami, wiedzą medyczną oraz doświadczeniem życiowym. W dalszej kolejności organ prowadzący może zadawać lekarzowi pytania, by doprecyzować jego zeznania. Lekarz ma prawo odmówić odpowiedzi na pytanie tylko wówczas, gdyby naraziło to jego lub osobę mu najbliższą na odpowiedzialność karną lub karnoskarbową, jak również naraziło na hańbę lub dotkliwą i bezpośrednią szkodę majątkową.
Osoba składająca zawiadomienie, jeżeli istnieje uzasadniona obawa zagrożenia życia lub zdrowia tej osoby lub osób jej najbliższych, może zastrzec dane dotyczące miejsca zamieszkania do wyłącznej wiadomości organów ścigania oraz sądu. Wówczas wszelka korespondencja w sprawie kierowana jest na adres miejsca wykonywanej przez lekarza pracy.
Zeznając, tak przed organami ścigania, jak również przez sądem, lekarz ma obowiązek stawienia się i złożenia szczegółowych zeznań, w których ujmie całą prawdę, niczego nie ukrywając z tego, co mu jest wiadome, a przekazywane informacje muszą być na tyle dokładne, by umożliwić organom ścigania wdrożenie odpowiednich działań w stosunku do osób podejrzanych.
Wniosek o wgląd w sytuację rodzinną dziecka – sąd opiekuńczy
Kodeks karny wyodrębnia szerokie spektrum przestępstw, które mogą zostać wyrządzone na szkodę dzieci. Do przepisów penalizujących tego rodzaju przestępstwa zalicza się między innymi przestępstwo zgwałcenia, nadużycia zależności, rozpijania, ale przede wszystkim przestępstwo znęcania się.
Wskazywana wyżej droga postępowania karnego nie jest jednak jedyną drogą w przypadku powzięcia przez lekarza podejrzenia, iż wobec dziecka dochodzi do stosowania przemocy. Każdy, komu znane jest zdarzenie uzasadniające wszczęcie postępowania z urzędu (na przykład kiedy rodzice nie wykonują należycie czy nadużywają władzy rodzicielskiej), zobowiązany jest zawiadomić sąd opiekuńczy. Należy wówczas wnosić o rozważenie ograniczenia władzy rodzicielskiej oraz podjęcie stosownych działań zabezpieczających życie i zdrowie małoletniej ofiary.
Optymalnym rozwiązaniem dla lekarza zgłaszającego nieprawidłowości w danej rodzinie jest zwrócenie się do sądu opiekuńczego o wgląd w sytuację rodzinną dziecka. Taki wniosek nie wymaga wielu formalności, a także nie podlega opłacie sądowej. Wystarczy podać dane personalne rodziny, w szczególności dziecka, oraz jego miejsce zamieszkania, jak również opisać według własnej najlepszej wiedzy, doświadczenia zawodowego i życiowego fakty, które wydają się lekarzowi niepokojące. Wniosek o wgląd w sytuację rodziny składa się w szczególności wtedy, gdy osoba składająca nie ma pewności, czy czyny dokonywane w stosunku do dziecka posiadają znamiona czynu zabronionego, jednak uznaje, iż sytuację tę należałoby poprawić.
Po złożeniu wniosku o wgląd w sytuację rodziny lekarz może zostać wezwany przez sąd opiekuńczy do osobistego stawiennictwa w charakterze świadka i złożenia zeznań. Lekarz nie może uchylić się od odpowiedzi na pytania z wyjątkiem przypadków, kiedy zeznania mogłyby narazić jego lub osobę mu najbliższą na odpowiedzialność karną lub karnoskarbową, jak również na hańbę lub dotkliwą i bezpośrednią szkodę majątkową.
Jeśli publiczne rozpoznanie sprawy zagraża porządkowi publicznemu, moralności lub gdy mogą być ujawnione okoliczności objęte tajemnicą państwową lub służbową, jawność sprawy może zostać wyłączona i wówczas całość posiedzenia lub jego część odbywa się przy drzwiach zamkniętych.
Ograniczenia w przesłuchaniu lekarza
W aspekcie składania zeznań przed organami ścigania i przed sądem opiekuńczym pojawia się kwestia tajemnicy służbowej, ze szczególnym uwzględnieniem tajemnicy lekarskiej i tego, w jakich przypadkach może zostać ona ujawniona.
Co do zasady, świadek może uchylić się od odpowiedzi na pytanie, jeżeli udzielenie odpowiedzi mogłoby narazić jego osobę lub osobę dla niego najbliższą na odpowiedzialność za przestępstwo lub przestępstwo skarbowe, jak również na hańbę i dotkliwą stratę majątkową. Osoby obowiązane do zachowania tajemnicy służbowej lub tajemnicy związanej z wykonywaniem zawodu lub funkcji mogą odmówić zeznań co do okoliczności, na które rozciąga się ten obowiązek, chyba że sąd zwolni te osoby od obowiązku zachowania tajemnicy.
Osoby obowiązane do zachowania tajemnicy lekarskiej mogą być przesłuchane co do faktów objętych tą tajemnicą tylko wówczas, gdy jest to niezbędne dla dobra wymiaru sprawiedliwości, a okoliczność ta nie może być ustalona na podstawie innego dowodu. Przypadek dziecka maltretowanego i jego dobro zwalnia z obowiązku zachowania tajemnicy. Wskazują na to przepisy, które wprost mówią, iż dozwolone jest zwolnienie z zachowania tajemnicy, kiedy jej zachowanie może stanowić niebezpieczeństwo dla życia lub zdrowia pacjenta lub innych osób.
W sytuacji dokonywania przez lekarza badania lekarskiego na żądanie uprawnionych organów i instytucji, lekarz obowiązany jest poinformować o stanie zdrowia pacjenta wyłącznie te organy. Lekarz ma również prawo ujawnić tajemnicę lekarską, jeżeli pacjent lub jego przedstawiciel ustawowy wyrazi na to zgodę, po uprzednim poinformowaniu o niekorzystnych dla pacjenta skutkach ujawnienia. Ujawnienie informacji powziętych co do stanu dziecka odbywa się tylko w niezbędnym zakresie.
Podstawa prawna:
- Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny, Dz.U.2018.1600 t.j.;
- Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy, Dz.U.2 017 682 t.j.;
- Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego, Dz.U.2018.1987 t.j.;
- Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego, Dz.U.2018.1360 t.j.
